کورتون ها؛ داروهایی بحث برانگیز

داروهای کورتونی در اشکال مختلف تزریقی، قرص‌ های خوراکی، اشکال موضعی پماد چشمی، پماد داخل گوش، پماد جلدی و اسپری ‌های استنشاقی استفاده می ‌شود.

موارد استفاده:

یکی از داروهای انتخابی برای آسم داروهای کورتونی است که به‌ صورت قرص یا اسپری و در موارد حمله، اشکال تزریقی آن تجویز می‌ شود.

یکی دیگر از کاربردهای داروهای کورتونی در افرادی است که به‌ دنبال تزریق پنی ‌سیلین دچار واکنش حساسیتی ناگهانی می ‌شوند.

از دیگر کاربرد داروهای کورتونی استفاده از آن ها در درمان نارسایی غده آدرنال (فوق کلیوی) در زمانی که کورتون در بدن ترشح نمی ‌شود، است.

شایع‌ ترین داروی تجویزی

کورتون‌ ها داروهای بسیار محبوبی بین پزشکان و بیماران هستند؛ چرا که علائم را به ‌خوبی کاهش می ‌دهند و بسیار نیز پُراستفاده‌ هستند اما متأسفانه گاهی بدون توجه به عوارض آن، به‌ صورت بی ‌رویه استفاده می‌ شوند.

این مسئله تا جایی پیش رفته که دگزامتازون، نوعی کورتون تزریقی، شایع‌ ترین داروی تجویزی در کل نسخ دارویی کشور است و کمیته کشوری تجویز و مصرف منطقی داروی وزارت بهداشت معتقد است که این میزان تجویز دگزامتازون با جمعیت کشور و وضعیت اپیدمیولوژیک بیماری همخوانی ندارد.

عوارض کورتون ها

اما این داروهای محبوب می‌ توانند عوارض جانبی زیادی داشته باشند. عوارض داروهای کورتونی به میزان و مدت مصرف آن ها بستگی دارد؛ هر چه مقدار و مدت درمان بیشتر باشد عوارض آن بیشتر خواهد بود. در زیر برخی از عوارض این داروها آورده شده است. توجه داشته باشید پزشکان با توجه به منابع و زیان ‌های دارو، تصمیم به تجویز آن می ‌گیرند.

عوارض این داروها را باید زمانی مدنظر داشت که به ‌صورت خودسرانه استفاده شود، مثلا بعضی افراد برای افزایش وزن از ترکیبات کورتون‌ دار استفاده می ‌کنند که این داروها در آن ها باعث احتباس آب و نمک در بدن شده و در نتیجه افزایش وزن را موجب می ‌شود.

مصرف خودسرانه داروهای کورتونی باعث افزایش فشار خون، سرکوب تولید کورتون طبیعی در بدن و بروز عوارض استخوانی و در بیماران دیابتی باعث افزایش قند خون می ‌شود.

پوکی استخوان

کورتون مانع فعالیت سلول ‌هایی می‌ شود که در استخوان‌ سازی‌ و رسوب کلسیم در استخوان ‌ها نقش دارند. از سوی دیگر از جذب کلسیم در روده جلوگیری می ‌کند، در نتیجه کلسیم از استخوان ‌ها برداشته می‌ شود و به درون خون راه می‌ یابد. این دو فرایند موجب پوکی ‌استخوان می ‌شود. در افرادی که از این داروها استفاده می ‌کنند لازم است برای پیشگیری از بروز عوارض، مصرف لبنیات را در رژیم غذایی خود بگنجانند و درصورت نیاز از مکمل‌ های کلسیم هم استفاده کنند.

چاقی

افزایش بی ‌رویه ی اشتها از دیگر عارضه ‌های جانبی کورتون است و به همین دلیل به کسانی که تحت درمان با کورتون قرار دارند توصیه می‌ شود که غذاهای کم کالری مصرف کنند.

تورم

کورتون‌ ها اغلب موجب دفع پتاسیم و جذب سدیم می ‌شوند. مصرف نمک (سدیم) در این بیماران می ‌تواند موجب تورم شدید شود. رژیم غذایی چنین فردی باید در حد امکان بدون نمک طعام باشد.

مشکلات چشمی

مصرف طولانی مدت کورتون احتمال ابتلا به آب مروارید و گلوکوم (آب‌ سیاه) را نیز زیاد می ‌کند.

اختلال حافظه

مطالعات جدید نشان داده است با مصرف کورتون فعالیت ‌های مربوط به حافظه دراز مدت مانند استعداد یادگیری، یادآوری سریع و یادآوری با تاخیر کاهش می ‌یابد. بیشتر این فعالیت‌ ها در طول 10 روز بعد از قطع دارو به حالت اول برمی ‌گردد. اگر چه زمان بیشتری به‌ طول می ‌انجامد تا یادآوری سریع به حالت عادی برگردد.

قرمزی پوست

استفاده از پمادهای حاوی کورتون شاید به سرعت، التهابات پوستی را درمان کند اما استفاده طولانی از آن موجب قرمزی پوست می ‌شود. استفاده طولانی مدت از کورتون باعث نازک شدن پوست و گشاد شدن رگ‌ های زیرپوست می ‌شود که پیامد آن قرمزی پوست است.

مصرف طولانی‌ مدت داروهایی که سیستم ایمنی را ضعیف می ‌کنند مانند داروهای کورتونی باعث بروز قارچ پا می ‌شود.

افزایش میزان چربی

یکی از عوارض استفاده زیاد از کورتون ‌ها افزایش میزان چربی است. این حالت به علاوه تورم بدن باعث پُف ‌کردن فرد شده و علامتی به نام صورت ماه ایجاد می‌ کند. البته صورت از لحاظ زیبایی مثل ماه نمی ‌شود بلکه مثل ماه گرد می ‌شود!

تحلیل عضلات

استفاده مکرر از کورتون باعث تحلیل رفتن عضلات می ‌شود. به‌ دلیل تخریب پروتئین‌ های بدن، پروتئین غذایی فرد باید حتی‌الامکان بالا باشد. تجویز داروهای کورتونی به‌ منظور درمان آسم کودکان موجب تاخیر در رشد کودک می ‌شود.

بی نظمی ضربان قلب

استفاده از مقادیر بالای کورتون موجب افزایش احتمال نوع خاصی از بی‌ نظمی ضربان قلب که یکی از عوامل اصلی سکته مغزی است، می ‌شود.

عوارض دیگر

علاوه بر این ها استفاده از کورتون می ‌تواند موجب سردرد، سرگیجه، عصبانیت، افسردگی،‌ هیجان‌ پذیری، اختلال‌ خواب، آکنه، رشد موهای زائد، ناراحتی معده، افزایش فشار خون، تاخیر در بهبود بیماری‌ های عفونی و زخم‌ ها، درد یا ضعف عضلانی، افزایش تعریق، تشنگی شدید، کبود شدگی غیرطبیعی و اختلال در قاعدگی زنان نیز بشود.

کورتون نام عامیانه گروهی از داروهاست که خاصیت مسکن و تضعیف سیستم ایمنی بدن را داشته و در درمان تعداد زیادی از بیماری‌ها کاربرد دارند. نام علمی این داروها کورتیکواستروئید است و به شکل قرص، آمپول، اسپری و پمادهای موضعی در بازار وجود دارند.

پردنیزولون، بتامتازون، دگزامتازون، متیل پردنیزولون، تریامسینولون، هیدروکورتیزون و کلوبتازول همه از انواع کورتون‌ها هستند.

برای درمان برخی بیماری‌ها، به عنوان مسکن فوری از انواع کورتون‌ها استفاده می‌شود، مثلا در حساسیت‌های شدید (مثلا بعد از تزریق پنی‌سیلین)، تزریق یک آمپول کورتون می‌تواند نجات‌بخش باشد، یا در حملات شدید آسم، استفاده از کورتون خوراکی یا تزریقی باعث باز شدن راه‌های هوایی و بهبودی می‌شود. در بسیاری از بیماری‌های پوستی حاد نیز پمادهای حاوی کورتون برای تسکین علامتی به کار می‌روند. برای درمان نارسایی غده آدرنال(فوق کلیوی) و زمانی که کورتون در بدن ترشح نمی‌شود، نیز از داروهای کورتونی استفاده می شود.موارد بی‌شماری از کاربرد این داروها در درمان درازمدت بیماری‌ها وجود دارد که قابل جایگزینی با هیچ داروی دیگری نیستند و به دلیل خاصیت تضعیف ایمنی کورتون‌ها، استفاده وسیع از این داروها برای درمان بیماری‌های خود ایمنی صورت می‌گیرد. مثلا برای درمان روماتیسم مفصلی، انواعی از بیماری‌های کلیوی، نوعی از هپاتیت که هپاتیت خودایمنی نامیده می‌شود و انواعی از بیماری‌های پوستی مزمن، استفاده از کورتون به مدت طولانی کاربرد دارد. درمان بیماری کرون که یک بیماری روده‌ای است و بیماری ام‌اس نیز در مراحل مختلف با کورتون‌ها صورت می‌گیرد.درمان طولانی‌مدت با کورتون، اگرچه باعث رهایی بیمار از درد و رنج بیماری می‌شود، اما منجر به وابستگی و ایجاد عوارض متعدد می‌شود. برای فرار از این مشکل بزرگ، اکنون شکل‌هایی از این دارو طراحی شده است که به صورت متمرکز روی قسمت خاصی تاثیر می‌گذارد و به این ترتیب با مقادیر کم، اثرات خوب و موثری ایجاد می‌شود و عوارض به حداقل می‌رسنداسپری‌های تنفسی مثال خوبی برای این فرم دارو هستند. اسپری بکلومتازون و فلوتیکازون در حال حاضر اساس درمان درازمدت آسم هستند و خوشبختانه عوارض بسیار کمی دارند. اسپری بینی این داروها نیز موجود است که با کمترین عارضه در درمان حساسیت‌های فصلی به کار می‌روند. در مورد بیماری‌های مفصلی نیز در صورتی که مصرف دارو لازم باشد، تزریق داخل مفصل موثرتر و با عارضه کمتری همراه است. اخیرا انواعی از کورتون موضعی به شکل انما برای درمان بیماری‌های روده‌ای نیز به بازار عرضه شده است.

عوارض کورتون‌ها کدامند؟

بعد از چند روز از مصرف کورتون، قرمزی و پف کردن صورت توجه اطرافیان را جلب می‌کند. در صورت ادامه مصرف دارو، جمع شدن چربی در پشت گردن و بین کتف‌ها باعث به هم خوردن تناسب اندام خواهد شد. از عوارض دیگری که به دنبال مصرف طولانی کورتون به وجود می‌آید، رشد موهای زاید روی ران، تنه و صورت که برای خانم‌ها آزاردهنده است. همچنین استفاده طولانی مدت در افراد مستعد می‌تواند باعث بالا رفتن قند خون و دیابت شود. پوکی استخوان نیز از عوارض شناخته شده مصرف طولانی مدت این داروهاست. از عوارض دیگر باید به افسردگی و فشار خون اشاره شود.

به دلیل خاصیت ضد التهابی قوی کورتون‌ها، متاسفانه این داروها مورد استفاده بیش از حد و خارج از قاعده قرار می‌گیرند و عوارض زیادی برجا می‌گذارند، مثلا در مورد انواع دردهای معمول اسکلتی و عضلانی گاهی از کورتون تزریقی استفاده می‌شود که اثر آن تسکین موقتی درد است و بیمار شروع به استفاده مرتب از این داروها می‌کند و عوارضی که پیشتر برشمرده شد، گریبانگیر او می‌شود. در سال‌های اخیراستفاده از دگزامتازون تزریقی برای تسکین گلودردهای ویروسی رایج شده است که به دو دلیل خطاست: اول این‌که گاهی باعث افت قدرت ایمنی شده و بیماری عفونی شدیدتری را به دنبال خواهد داشت و دوم این‌که اگر مرتب تکرار شود، عوارض دارو بی‌جهت به بیمار تحمیل می‌شود.

برای کاهش عوارض کورتون ها چه باید کرد؟

مصرف کورتون البته در درمان بسیاری از بیماری‌ها حیاتی و لازم است و باید عوارض آن را به نوعی پذیرفت. خوشبختانه تمهیداتی برای کاهش این عوارض وجود دارد که به آنها اشاره می‌شود:

1 ـ کورتون‌ها را باید فقط زمانی که لزوم مصرف آن مشخص است، استفاده کنیم.

2 ـ کمترین میزان ممکن را استفاده کنیم و در کوتاه ترین زمان، درمان را به پایان برسانیم.

3 ـ تا حد امکان از فرم موضعی مثلا اسپری یا تزریق در مفصل استفاده کنیم.

4 ـ عوارض دارو را با درمان‌های کمکی کم کنیم، مثلا برای کاهش عارضه پوکی استخوان استفاده از کلسیم و ویتامینD و برای کاهش فشار خون، محدودیت نمک مصرفی موثر است.

5 ـ تا حد امکان از داروهای کوتاه اثر مثل هیدروکورتیزون و پردنیزولون استفاده شود.

یادآوری این نکته لازم است که برای بسیاری از بیماری‌ها، استفاده کوتاه مدت کورتون و برای برخی بیماری‌ها استفاده درازمدت و حتی مادام‌العمر کورتون‌ها لازم است، ولی باید عوارض این داروها را بدانیم و هرگز آنها را بیجا مصرف نکنیم.

کورتون را خودسرانه مصرف نکنید

بعضی افراد برای افزایش وزن از ترکیبات کورتون‌دار استفاده می‌کنند که این داروها در آنها باعث احتباس آب و نمک در بدن شده و در نتیجه افزایش وزن را موجب می‌شود.

مصرف خودسرانه داروهای کورتونی باعث افزایش فشار خون، سرکوب تولید کورتون طبیعی در بدن و بروز مشکلات استخوانی می‌شود و در بیماران دیابتی باعث افزایش قند خون می‌شود

یکی دیگر از عوارض داروهای کورتونی، عوارض گوارشی در کسانی که زخم‌های اثنی عشری و معده دارند، است و در این موارد باید احتیاط کرد و در کنار داروهای کورتونی یکسری داروهای گوارشی تجویز کرد.

بیمارانی که سابقه فشار خون دارند یا ترکیبات افزایش‌دهنده ادرار (دیورتیک) مصرف می‌کنند، باید به تداخل آن با داروهای کورتونی توجه کنند.

اگر مصرف داروهای کورتونی زیرنظر پزشک معالج باشد، نحوه مصرف و دوز مصرفی می‌تواند عوارض را کاهش دهد.

مصرف کورتون را فقط تحت‌نظر پزشک معالج، قطع کنید

کاهش و یا قطع مصرف داروی کورتونی در افرادی که به مدت طولانی مصرف‌‌کننده این دارو هستند، باید تحت‌نظر پزشک معالج صورت گیرد، زیرا قطع ناگهانی و خودسرانه این دارو عواقب ناگواری در پی دارد.

علت بروز این حالت، به سیستم بین غده هیپوفیز و غده فوق‌کلیه در بدن مربوط می‌شود. در افرادی که به علت ابتلا به روماتیسم یا بیماری‌های دیگر، به مدت طولانی از کورتون استفاده می‌کنند، این سیستم بلوکه می‌شود، از این‌رو این احتمال وجود دارد که در صورت قطع ناگهانی داروی کورتون، با هیجانی کوتاه مدت، فرد وارد حالت اغما شود.

از پماد کورتونی برای مدت طولانی استفاده نکنید

پمادهای کورتونی تا 70 درصد باعث بهبود بیماری‌های پوستی فرد می‌شود، اما استفاده طولانی مدت و بیش از دو تا سه هفته از پمادهای کورتونی، به علت بروز برخی عوارض ممنوع است.

هدف و اثر اصلی درمان با پمادهای کورتونی، اثر ضدالتهابی و ضد خارشی آنهاست.

پمادهای کورتونی برای درمان اگزماها مناسب هستند، ولی حتی‌الامکان باید از مصرف کورتون‌های قوی در نوزادان خودداری کرد و در بزرگسالان نیز نباید بیش از دو تا سه هفته از پمادهای کورتون استفاده کرد.

نازکی پوست و عروق سطحی پوست و در پی آن افزایش عفونت‌های ویروسی قارچی از عوارض استفاده نامناسب و طولانی مدت پمادهای کورتونی است.

در کودکان از پماد کورتونی ضعیف استفاده کنید

در دوره کودکی باید از پمادهای کورتونی ضعیف استفاده شود، زیرا در غیر این صورت با توجه به وسعت زیاد سطح پوست بدن کودک نسبت به وزنشان باعث می‌شود که جذب بیشتری از این مواد صورت گیرد و کودکان بیشتر در معرض عوارض ناشی از مصرف این پمادها هستند.

در روی صورت، نواحی چین‌ها، نواحی تناسلی و ناحیه پوشک بچه یعنی در چین‌های کشاله ران جذب پمادهای کورتونی بسیار زیاد است. در این نواحی به دلیل نازکی پوست و فضای بسته چین‌ها قدرت جذب بسیار بالاست که این پمادها وارد سیستم عمومی بدن شده و می‌توانند بر رشد کودکان اثر منفی و معکوس بگذارد.

مصرف پمادهای کورتونی در اطراف چشم و مخصوصا در کودکان باعث ایجاد بیماری‌هایی همچون آب مروارید، آب سیاه و افزایش فشار چشم می‌شود.

استفاده از کورتون با قدرت زیاد بر روی سطح وسیعی از پوست، به خصوص در کودکان باعث جذب داخلی کورتون می‌شود که این جذب داخلی باعث بلوکه شدن ترشحات کورتون داخلی از قشر سورنال شده و فرد ممکن است دچار حملات آدیسونی و یا حملات ناشی از کم کاری هورمون کورتون شود که در برخی موارد سبب مرگ، به ویژه در کودکان و نوزادان می‌شود.

منابع:

جام جم - دکتر رضا کریمی ، متخصص بیماری‌های داخلی

ایسنا - دکتر سید حسن صیرفی ، فوق تخصص پوست و عضو هیأت علمی دانشگاه علوم پزشکی تهران

ایسنا - دکتر احمدرضا جمشیدی ، عضو هیات مدیره انجمن روماتولوژی

ایسنا - دکتر شادنیا، داروساز و عضو هیأت علمی دانشگاه علوم پزشکی تهران