نذری تنها مخصوص آیین مقدس اسلام نیست بلکه آنچه که از تاریخ برمی آید نشان از این سنت در دیگر ادیان الهی نیز هست توزیع و مصرف غذاهای نذری در فرهنگ ما، عمل ارزشمندی است. نذرکردن در مناسبت های مذهبی متعدد، با فرهنگ دینی ما رابطه ای مستحکم و طولانی مدت دارد.پیوند نذری دادن نشان از بزرگداشت و تعظیم شخصیت های محوری مورد توجه در آن آیین ها نیز هست.
نذری و نذری دادن یاد آوری کننده ارزشهای اجتماعی نظیر برابری، تعاون، اتحاد، نظم، تعادل و توازن است؛ همکاری مردان و زنان برای نذری دادن و در کنار هم بودن آنها هنگام طبخ نذری، نشانه همراهی آنان در همه شرایط و زمان هاست.مراسم نذری دادن مملو از ارزشهای انسانی و اسلامی است که در کنار همیاری و دوستی مردم، نشان دهنده فرهنگ، آداب و رسوم و عقاید و سنتهای ماست و نشانه هایی از عواطف –احساسات و یکدلی مردم و شریک بودنشان در عزای سرور و سالار شهیدان است.
محرم که می آید هیئتهای عزاداری رونق ویژهای میگیرند.دیگهای بزرگ و کوچک روی اجاقهای گازی و چوبی مینشینند تا پذیرایی نذریهایی باشند که دوستداران امام(ع) نذر کردهاند؛آیین نذری دادن به عزاداران امام حسین(ع)و غذاهای نذری ماه محرم سنتی دیرینه و پسندیده در میان اکثر مسلمانان و به خصوص شیعیان دنیاست که با عزاداریهای این ایام عجین شده و در کشورمان رواج بیشتری دارد و شب و روز تاسوعا و عاشورا به اوج خود می رسدکه هیئتهای عزاداری و مردم اقدام به تهیه غذای نذری میکنند؛با توجه به این که این غذاها بین افراد زیادی توزیع می شود، درصورت رعایت نکردن اصول بهداشتی، می تواند سبب گسترش بیماری های واگیردار و یا مسمومیت های غذایی بین مصرف کنندگان شود. رعایت اصول بهداشتی در این موارد، از اهمیت ویژهای برخوردار است که به تعدادی از آن ها اشاره می کنیم:
پیشنهادات در مورد خرید مواد اولیه
* دام و طیور مورد مصرف را از مراکزی تهیه کنید که تحت نظارت مراکز بهداشتی هستند.
* روغن مورد نیاز تنها از انواع روغن مایع(مایع معمولی و مایع مخصوص سرخ کردن) خریداری شود.
*
سنگ نمک اغلب دارای ناخالصیهای زیادی است که برای کبد و کلیه زیانآور
است. بنابراین نمک مورد نیاز را تنها از انواع نمک های یددار تصفیه شده
تهیه کنید. از خریداری و انبار کردن نمک به مقدار زیاد خودداری کرده و نمک
خریداری شده را در ظروف در بسته و غیرقابل نفوذ به نور نگهداری کنید.
* در صورت استفاده از ماست یا لبنیات، از انواع کم چرب آن ها استفاده کنید.
* در صورت استفاده از کره سعی کنید آن را یا از نوع حیوانی کم چرب یا گیاهی با اسیدچرب ترانس پایین تهیه کنید.
پیشنهادات در مورد تهیه غذا
-سعی کنید آبگوشت را به صورت پرچرب تهیه نکنید.
-سبزی خوردن مصرفی را با دقت بشویید و ضدعفونی کنید.
-چنان چه نذر شما توزیع شیر است از شیرین کردن آن خودداری کنید.
-به جای قند و شکر برای مصرف چای از کشمش و خرما استفاده کنید.
- تا حد امکان از مصرف دنبه گوسفند برای سرخ کردن مواد اولیه خودداری کنید.
-از استفاده زیاد از شکر در تهیه شله زرد ، انواع شربت ها و نذری های شیرین خودداری کنید.
-با توجه به نقش نمک در افزایش فشار خون از حداقل مقدار نمک در طبخ غذاها استفاده کنید.
- سعی کنید توزیع میوه را هم به عنوان یکی از مواد غذایی که می شود، نذر کرد در نظر بگیرید.
- باقی مانده غذاها را در یخچال و سردخانه نگهداری کرده و از گرم کردن چند باره آن خودداری کنید.
-از مصرف زیاد روغن در تهیه غذاها خودداری کنید. استفاده از غذاهای آب پز و یا کبابی در این مورد بهتر است.
-حتی الامکان به جای نوشابه های گازدار از دوغ و یا آب برای نوشیدن استفاده کنید. میتوانید با اضافه کردن سبزی های معطر دوغ را خوش طعم تر کنید.
-به طور کلی غذاها به طور کم چرب تهیه
شوند. به طور مثال پوست و چربی مرغ یا چربی قابل رویت گوشت را پیش از طبخ
جدا کنید.-از سرخ کردن غذاها تا حد امکان اجتناب شود. در مواردی که نیاز به
سرخ کردن مواد غذایی وجود دارد فقط از روغن مایع مخصوص سرخ کردن استفاده
کنید.
-کره را روی برنج نریزید. از بسته های جداگانه و کوچک کره
استفاده کنید. در صورت استفاده از این کرهها به دلیل این که به سرعت آب
شده و وارد غذا می شوند، آن را روی برنج داغ قرار ندهید.
-درباره مرغ و انواع گوشت چه به صورت آب پز و چه به صورت کبابی دقت کنید که کاملا پخته شوند تا از انتقال بیماری های واگیر جلوگیری شود.
-برای تهیه انواع خورش ها ، سبزی های مصرفی از قبیل کدو، بادمجان، کرفس و سبزی قورمه با روغن کم و به مدت کوتاه تفت داده شوند.
-در طبخ کباب کوبیده دقت شود که از گوشت کم چرب استفاده شود و تمام قسمتهای آن به طور یکنواخت مغزپخت شود.
-از آنجا که نقــش مهــم و موثر سبزی ها در پیشگیری از ابتلا به بیماری های قلب وعروق، سرطان، بیماری های گوارشی و غیره به اثبات رسیده است، غذاهای مختلفی که حاوی سبزی هستند،طبخ شود. به عنوان مثال تهیه غذاهایی مثل لوبیاپلو، باقلاپلو، شویدپلو، عدسپلو، استامبولی و ... به منظور افزایش مصرف انواع سبزی و حبوبات توصیه می شود.
-در صورت استفاده از حبوبات و مواد اولیه ای که امکان وجود سنگ در آن ها هست یا از انواع پاک شده استفاده کنید و یا آن ها را به دقت پاک کنید.
-از تهیه انواع سالاد حاوی سس زیاد اجتناب کنید. چنانچه در مراسم سالاد سرو می شود نسبت به رعایت اصول بهداشتی در تهیه سبزی های آن دقت کرده و سس سالاد را روی آن نریزید. می توانید از بسته های کوچک سس به صورت جداگانه استفاده کنید.
-به مقدار مورد نیازتان غذای نذری دریافت کنید. از دریافت مقادیر بیشتر از نیاز که در نهایت مجبور به دور ریختن آن می شوید، خودداری کنید.
-آش ها از بهترین غذاهایی هستند که به عنوان نذری تهیه می شوند البته به شرط این که یک وجب روغن روی آن ها نباشد.
-چنانچه برای سرو غذا،چای و نوشیدنی از ظروف یک بار مصرف استفاده می کنید، به بهداشتی بودن آن ها توجه کنید.
- از مصرف «سنگ نمک» برای خیساندن برنج جداً خودداری شود. سنگ نمک به دلیل ناخالصی هایی مانند گچ، آهک، شن و ماسه و آلودگی های مختلف، سلامت فرد را به خطر می اندازد؛ بنابراین نمک موردنیاز را، باید از نمک های یددار تصفیه شده تهیه کرد.
-از سوزاندن غذا در زمان پخت (برای تهیه ته دیگ) خودداری و از مصرف بخش های سوخته غذا نیز، پرهیز شود، زیرا این بخش ها، حاوی مواد سرطانزا هستند.
- از آنجا که غذای نذری در حجم بالایی پخته می شود و امکان نگهداری صحیح آن داخل یخچال وجود ندارد، بهتر است کار پخت و پز ناهار نذری را از صبح همان روز و شام نذری را از عصر همان روز شروع کرد، زیرا اگر دمای غذا برای مدت بیشتر از 2 ساعت، بین 15 تا 30 درجه سانتی گراد باقی بماند، امکان فساد مواد و نفوذ آلودگی های میکروبی و باکتریایی وجود خواهد داشت.
-بهتر است تا زمان توزیع و سرو، غذا روی حرارت بماند و در آخرین زمان ممکن، داخل ظروف پخش ریخته شود. با این کار، احتمال فاسدشدن غذا به حداقل ممکن می رسد.
-مناسب ترین ظروف برای توزیع غذاهای نذری، ظروف یکبارمصرف با پایه گیاهی و تجزیه پذیر هستند؛ درصورت عدم دسترسی به آنها، می توان از ظروف سلولزی استفاده کرد.
-در صورت عدم رعایت بهداشت به هنگام طبخ غذاهای نذری، احتمال بروز بیماری های عفونی، روده ای و بروز مسمومیت های غذایی زیاد است. افرادی که غذای نذری را می پزند، باید از لحاظ سلامت و بهداشت در شرایط مطلوب باشند و دست های خود را قبل از تهیه غذا با آب و صابون بشویند.
-تمام سطوحی که برای تهیه غذا و آشپزی استفاده می شود، قبل از هرگونه پخت و پز باید شسته، تمیز و ضدعفونی شده باشند و نیز تمام غذاها به ویژه گوشت، ماکیان، ماهی و تخم مرغ، باید به طور کامل پخته و در ظروف جداگانه نگهداری شوند.
-چربی های اضافه همراه با گوشت و پوست مرغ (که حاوی کلسترول فراوان است) باید قبل از طبخ به طور کامل جدا شود. برای حفظ سلامت و خواص مواد غذایی نیز، باید غذاهای خام و پخته جداگانه نگهداری شوند.
-گاهی از مواد رنگ دهنده یا طعم زا به جای زعفران در تهیه شله زرد، حلوا، انواع خورش (مانند قیمه) یا برخی شربت ها، استفاده می شود که اگر این مواد غیرخوراکی بیش از مقدار استاندارد مصرف شود، غذا را ناسالم می سازد.
# افراد دچار یبوست و کم خونی نیز از خوردن چای زیاد بپرهیزند
# افراد چاق و دچاراضافه وزن نیز نباید مقدار زیادی نذری در یک روز مصرف کنند.
# افراد دچار نقرس نیز باید توجه داشته باشند که از گوشت قرمز زیاد استفاده نکنند.
# افرادی که به ادویه ها یا کاکائو حساسیت دارند از خوردن چای دارچین و شیرکاکائو زیاد پرهیز کنند.
# با وجود علاقه همه به خوردن نذری امام حسین(ع) نباید در مصرف آنها زیاده روی کرد و خوردن چند نذری پشت سرهم می تواند باعث سوء هاضمه و ناراحتی گوارشی گردد.
# افراد دچار چربی خون و فشار خون بالا و
سابقه بیماری های قلبی نباید از خورشت های چرب استفاده کنند. بنابراین در
صورت گرفتن یک نذری پرچرب از خوردن قسمت چرب غذا بپرهیزند و به یاد داشته
باشند که تبرک با یک دانه برنج نیز میسر است.
به هر حال در هر محفلی
که دیگی به نیت آقا بر اجاق گذاشته شود، شمعی در دل سقاخانه ای افروخته
شود و یا باران اشکی بر کویر گونه هایمان بنشیند، در حقیقت چراغ آگاهی روشن
شده است؛ تا در این ایام همراه با شورمان شعور و معرفت اهل بیت عصمت و
طهارت را بیشتر در یابیم.اما گاهی اوقات چشم و همچشمیها، ریخت و پاشهایی و
سفره هایی که پای آن فقرا و افراد مستحق نمی نشینند از آسیب های این سنت
زیباست که با تبلیغات و آگاهی رسانی در سالهای اخیر کمتر شاهد این موارد
بوده ایم.
شاید بهترین نذرها برای مقابله با شبیخون فرهنگی دشمن و
بالا بردن آگاهی قشر جوانمان توزیع محصولات فرهنگی مانند سی دی های سخنرانی
موثر –کتب مذهبی ساده و زیبا و قابل فهم برای عموم مردم - در بین جماعت
عزادارباشد.در این میان برخی کاندیداهای انتخابات مجلس شورای اسلامی نیز با
ورود به هیأت های حسینی، ضمن ایراد سخنرانیهای انتخاباتی و سیاسی، حاضران
را برای شرکت در مراسم نذری خود دعوت میکنند.پیش از این خبرهایی مبنی بر
پخش تراول داخل کتاب، ولیمههای انتخاباتی زودرس و افطاریهای انتخاباتی
منتشر شده بود که ظاهراً پدیده جدید نذریهای انتخاباتی نیز به ان اضافه
شده است.
*امیدواریم توانسته باشیم سهمی کوچک، در هرچه بهتر برگزارشدن این فریضه بزرگ، داشته باشیم.
چند روزی بیشتر به اول مهر و بازگشایی مدارس باقی نمانده است. هم برای کلاس اولی ها و هم برای بقیه ی بچه ها، این روزهای آخر از اهمیت بالایی برخوردار است. بنابراین والدین باید تلاش کنند که بچه ها را از هر لحاظ برای شروع یک سال تحصیلی جدید آماده کنند. در این بین کاهش استرس بچه ها، رسیدگی به مسائل سلامتی شان، آماده سازی روحی روانی آنها، تنظیم ساعات خواب و خوراک و غیره از اهمیت بالایی برخوردار است.
بچه ها را به ساعت جدید عادت دهید
از اول مهر ساعت ها، یک ساعت به عقب کشیده می شوند و لازم است بچه ها به این ساعت جدید عادت کنند. در گام اول لازم است که این چند روز باقیمانده اجازه ندهید بچه ها صبح ها تا دیروقت بخوابند و یا اینکه شب ها تا دیر وقت بیدار بمانند. دیر خوابیدن مانع از احیای درست سلول های مغز در بچه ها شده و تمرکز آنها را سلب می کند.می توانید از چند روز قبل، ساعت را به عقب بکشید تا بچه ها به ریتم جدیدعادت کنند. کلاس اولی ها را تشویق کنید تا ساعت نه شب بخوابند. به آنها یاد بدهید که نیم ساعت قبل از خواب، مطالعه کنند.
سر ساعت معینی به بچه ها غذا بدهید
در این روزهای باقی مانده، در خصوص مدرسه و شرایط تحصیلی با بچه تان گفتگو کنید، بخصوص اگر کلاس اولی باشد. او را از نظر روحی روانی برای پذیرش دنیای جدید و آدم های جدید آماده کنید.تعطیلات و مسافرت های آخر تابستان باعث می شود که وقت غذا خوردن به هم بریزد. قبل از بازگشایی مدارس تجدید نظری در این باره کنید. بچه ها باید تغذیه ی سالم و منظمی داشته باشند تا سالم بمانند.صبحانه ی قبل از رفتن به مدرسه از اهمیت بالایی برخوردار است. با شروع مدارس حتما بچه ها را ساعتی بیدار کنید که فرصت کافی برای خوردن یک صبحانه ی کامل را داشته باشند.
یک چکاپ کامل بدنی انجام دهید
معمولا مدارس برای کلاس اولی ها این کار را انجام می دهند. اما شما برای همه ی بچه مدرسه ای ها در هر سنی این کار را انجام دهید. معاینه چشم، گوش و دندان ها از اهمیت بالایی برخوردار است. حتما حواستان به واکسن بچه ها باشد.امکان دارد بچه ها صرفا به خاطر اینکه چشم شان ضعیف است و یا گوششان مشکل دارد، تبدیل به شاگردی تنبل شوند و شما علت اصلی افت تحصیلی شان را متوجه نشوید. در نتیجه یادتان باشد بچه ها زمانی نتایج بهتری کسب می کنند که از سلامت خوبی برخوردار باشند.
پوست سر او را بررسی کنید
این چند روز مانده به مدرسه بهترین فرصت برای رسیدن جدی تر به سلامت بچه هاست. در این روزها پوست سر بچه ها را با دقت بررسی کنید، چون تماس بچه ها با هم در مدرسه زمینه را برای تکثیر شپش سر فراهم می کند.موهای بچه ها را ببندید و به آنها یاد بدهید که لوازم شخصی مانند شانه، کلاه، شال گردن و غیره را به بچه های دیگر ندهند و از لوازم شخصی آنها نیز استفاده نکنند.اگر متوجه وجود شپش در سر آنها گشتید، نگران نباشید، چون شپش سر یک بیماری خطرناک و جدی نیست. اما لازم است که مسائل بهداشتی در جهت رفع آن در پیش گرفته شود.
اگر کودکان از خارش پوست سر شکایت می کنند و شما متوجه وجود شپش ها شده اید، می توانید با مراجعه به پزشک و استفاده از داروهای ضدشپش، این مشکل را رفع کنید. البته حواستان باشد که استفاده از این داروها برای کودکان زیر شش سال و خانم های باردار ممنوع است. در هر حال بهتر است با یک پزشک متخصص مشورت کنید تا خیالتان راحت شود.
از نظر روحی روانی آنها را آماده کنید
در این روزهای باقی مانده، در خصوص مدرسه و شرایط تحصیلی با بچه تان گفتگو کنید، بخصوص اگر کلاس اولی باشد. او را از نظر روحی روانی برای پذیرش دنیای جدید و آدم های جدید آماده کنید.نیازی نیست به او استرس بدهید. با زبانی که متناسب با سن و سال اوست صحبت کنید. از در دوستی وارد شوید. به او بگویید که قرار است با بچه های جدیدی آشنا شود که متفاوت هستند. او را برای انجام کارهای جدید، درس خواندن، مشق نوشتن و غیره آماده کنید.
اگر استرس دارد به او بگویید که درکش می کنید و همه ی بچه های هم سن و سال او همین حس را دارند. هیچ وقت پشت سر معلم یا بچه های دیگر بدگویی نکنید. به او اطمینان خاطر دهید اگر مشکلی پیش بیاید در کنار او هستید و به کمک هم هر مشکلی را از پیش رو برخواهید داشت. با همین حرف های ساده به میزان زیادی از استرس مخرب کاسته کودک مدرسه ای تان خواهد شد.یادتان باشد بچه ی مضطرب آسیب پذیرتر بوده و سلامتی شکننده تری خواهد داشت. بنابراین با این استرس ها مقابله کنید.
استرس مسیر خانه تا مدرسه را کاهش دهید
برای کلاس اولی ها که تا حالا مدرسه ی خود را ندیده اند و یا بچه هایی که برای اولین بار به مدرسه ی جدید می روند، مسیر ناشناخته کمی استرس آور است.بهتر است قبل از روز اول مدرسه، با هم چندین بار مسیر خانه تا مدرسه را طی کنید. اگر امکان دارد او را به داخل مدرسه ی جدید برده و حیاط، کلاس ها و محیط را به او نشان دهید. شناخت بیشتر محیط، استرس را کاهش و اعتماد به نفس بچه ها را افزایش می دهد.
روز اول مدرسه:عجله ممنوع
روز اول مدرسه زودتر بیدار شوید تا استرس دیر رسیدن به مدرسه را نداشته باشد. صبحانه ی کاملی به بچه تان بدهید و با آرامش لباس هایش را عوض کنید. خوراکی ها مدرسه را در کیفش گذاشته و خودتان او را به مدرسه برسانید.در این روز تا حد امکان از استرس، عجله و یا درگیری با افراد دیگر بپرهیزید، چون سلامت روحی بچه تان را با مشکل جدی مواجه خواهد کرد.
با نگاهی به سفره و اقلام غذایی که در شب یلدا به طور سنتی مصرف می شوند می بینیم که این سفره سرشار از آندسته مواد غذایی است که به طور معمول با تامین ویتامینها و آنتی اکسیدانهای مختلف باعث ارتقای سیستم ایمنی برای مقابله با تهدید های میکروبی و ویروسی است که در هنگام سردی هوا عمل می کنند.مثلا هندوانه که اصلی ترین میوه ای است که در شب یلدا خورده می شود منبع خیلی خوب ویتامین ث و ویتامین آ است هر دو این ویتامین ها نقش موثری در تقویت سیستم ایمنی دارند و از طریق مصرف هندوانه این ویتامینها در اختیار بدن قرار می گیرند. آنتی اکسیدانها ماده مغذی دیگری هستند که با تقویت سیستم ایمنی از اثر رادیکال های آزاد ممانعت نموده و مانع تخریب سلولی بر اثر آنها می شوند آنتو سیانین، فلاونوییدها و تانن ها در انار که آنهم از اقلام غذایی اصلی سفره یلداست از جمله این آنتی اکسیدان ها هستند.
مصرف منابع پتاسیم که نقش مهمی در پیشگیری از افسردگی ایفا می کند به دلیل امکان بروز افسردگی های فصلی حاصل از ابری بودن هوا و کم دیده شدن خورشید در زمستان مانع غذایی مهمی برای بروز یا تشدید این افسردگی هاست. پتاسیم علاوه بر هندوانه و انار در دانه هایی که تحت عنوان آجیل شب یلدا مصرف می شوند به خوبی وجود دارد و نیاز بدن به این ماده معدنی با مصرف این خوراکی ها تامین می شود.
به طور معمول مصرف آن دسته از مواد غذایی که منبع کالری سالمتری هستند برای تقویت پوشش چربی بدن برای مقابله با سرما مصرف می شده. امروزه با توجه به افزایش وزن افراد و شیوع چاقی مصرف زیاد این مواد می تواند سبب اخلال در سلامت فرد شود به همین دلیل اگر چه مغز هایی که تحت عنوان آجیل مصرف می شوند به دلیل تامین امگا 3 مورد نیاز مفیدند اما باید در مصرف این مواد اعتدال را رعایت کرد.همچنین بسیاری از این خوراکی ها حاوی مقادیر خوبی آهن و کلسیم هستند که با تقویت استخوانها آنها را در برابر سرما محافظت می کنند.
کم خونی ناشی از فقر آهن یکی از دلایلی است که فرد سرما را با شدت بیشتری احساس می کند و مصرف منابع غذایی حاوی آهن مانند مغزهایی که در آجیل شب یلدا مصرف می شوند می تواند به کاهش کم خونی کمک کند.
روز پزشک
روزه در عصر اضطراب
یکى از تعالیم بسیار شگفتانگیز اسلام که جنبههاى گوناگون آثار و برکات آن به تدریج براى بشر آشکار مىشود، وجوب یک ماهه «روزه» با آداب و شرایط خاص است که هر ساله مسلمانان از فواید جسمى، روحى و روانى، و اجتماعى آن بهره مند مىشوند.
در آیات و روایات و متون اسلامى به برخى از آثار روزه، تحت عنوان علت یا حکمت وجوب روزه اشاره شده است. در اینجا پس از نقل چند روایت مشهور که به تأثیر روزه درسلامت روانى انسان اشاره دارد، به معرفى سه عامل عمده ناراحتىهاى روانى شایع در جامعه امروز (اضطراب، وسواس و افسردگى) و بیان چگونگى تأثیر روزه در درمان یا پیشگیرى از موارد مذکور مىپردازیم.
روایات
1. رسول خدا(صلی الله علیه و آله) میفرماید: اگر دوست دارى که ناآرامى سینهات کاهش یابد، ماه رمضان و سه روز از هر ماه را روزه بگیر.12. پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) میفرماید: روزه ماه رمضان و سه روز روزه در هر ماه، ناآرامى سینه را از بین مىبرد.2
3. حضرت علی(علیهالسلام) روزه سه روز در هر ماه، پنج شنبه اول و آخر و چهارشنبه وسط ماه و روزه ماه شعبان، وسوسه سینه و پریشانىهاى دل را مىبرد.3
از نگاه روانشناسان، اضطراب در حد معقول و عادى آن که در همه افراد وجود دارد، نه تنها مضرّ نیست، بلکه مىتواند موجب احساس مسئولیت، جدّى بودن در کار، بروز مکانیزمهاى سازش روانى و خلاقیت گردد.4 آنچه معمولاً از شنیدن واژه اضطراب به ذهن مىآید، نوع بیمارى اضطراب است که بیش از حد و مداوم است و با از بین بردن امکانات روانى فرد، موجب ناکامى و درماندگى وى و ایجاد اختلالهاى گوناگون مىشود. مهمترین عاملى که براساس نظریه تحلیل روانى، علت همه بیمارىهاى روانى محسوب مىشود، همین اضطراب است.
برخى، قرن گذشته را قرن اضطراب و تنیدگى نامیدهاند.5 امّا در قرن بیست و یکم نیز همچنان توجه به معنویات جاى خود را به رقابتهاى افراطى و جلوههاى خیره کننده زندگى صنعتى داده و اضطراب بشر کنونى را عمیقتر ساخته است؛ تغییرات سریع اجتماعى، از دست دادن ارزشها و اعتقادات سنتى، و از همه مهمتر سست شدن اعتقادات و نداشتن دین و ایمان تسلى بخش که همگى مىتواند پشتیبان و حامى بشر در برابر مسائل و مشکلات باشد، اضطراب و ناراحتى بشر را افزایش داده است.6
روزه و کاهش اضطراب
افراد متدیّن، به شهادت آزمونهاى تجربى7 و تجارب فردى، فشارهاى روانى و اضطرابهاى کمترى را در زندگى تحمل مىکنند؛ دینداران هم به لحاظ نوع نگرش منسجم و عاقبت نگرانهاى که نسبت به زندگى و مرگ دارند، و هم به دلیل آنکه از حمایت اجتماعى و روانى صمیمانهترى در جامعه مذهبى خود برخوردار مىشوند، توانایى روانى بیشترى در مقابله با ناگوارىها و مشکلات زندگى از خود نشان مىدهند.نقش امید به آینده و اعتقاد به عادلانه وهدفمند بودن نظام خلقت، در جلوگیرى از بسیارى بدبینىها و ناامیدىهاى شدید که گریبانگیر افراد و جوامع غیر دینى است، انکار ناپذیر است. مفاهیم و آموزههاى دینى، همچون توکل، تقدیر الهى و... فرد دیندار را در دو راهىها و تصمیمگیرىهاى مشکل، از استرسها و اضطرابهاى بیمارىزا دور نگه مىدارد.
علاوه بر این، تأثیر هر یک از اعمال عبادى از قبیل نماز، روزه، حج و... در تقویت اراده و بالا بردن سطح اعتماد به نفس، و در نتیجه حفظ آرامش و سلامت روانى فرد و جامعه قابل توجّه است. امّا اینکه چگونه روزه به صورت خاص، در کاهش اضطراب و ناراحتىهاى درونى فرد تأثیر گذار است، به تحقیقات مستقل نیاز دارد.
وسواس چیست؟
روزه و درمان وسواس
براى درمان وسواسهاى فکرى و عملى، شیوههاى متعددى چون دارو درمانى (که تنها مىتواند به طور موقت و براى زمینهسازى درمان اصلى مورد استفاده قرار گیرد)، روان درمانىهاى شناختى، روان تحلیلى و... ارائه شده است. در اینجا مىتوان تأثیر روزه در مقابله با بروز یا پیشرفت وسواس را از دو جهت مورد ملاحظه قرار داد:1. کاهش اضطراب
بسیارى از وسواسها در نتیجه استقرار اضطرابى مزمن در روان فرد پدید مىآید و تشدید مىشود؛ حال با توجه به نقش دیندارى و به خصوص اعمال عبادى در کاهش اضطرابها ـ چنان که ذکر شد ـ مىتوان از روزهدارى، این انتظار را داشت که تأثیر مثبتى بر کاهش یا پیشگیرى از وسواسها داشته باشد؛ البته کشف تجربى تأثیر روزهدارى بر کاهش وسواس، به تحقیق آزمایشى مستقل نیاز دارد.
2. تقویت اراده
همانطور که در توضیخ اختلال وسواس گفته شد، یکى از عوامل اصلى در تداوم عمل وسواسى، ناتوانى فرد در مقابله و مقاومت در برابر اضطراب ناشى از ترک عمل وسواسى خویش است؛ به گونهاى که فرد تصور مىکند، هیچ گاه نمىتواند آن را ترک نماید؛ بنابراین، به هر طریق که ممکن است قدرت اراده و اعتماد به نفس شخص را تقویت نمود، مىتوان به درمان واقعى و اساسى وسواس کمک نمود.
در فرهنگهاى مختلف، عناصرى وجود دارد که مىتواند با فراهم آوردن زمینههاى مناسب، به شکوفایى و تقویت نیروىاراده کمک کند، یا با از بین بردن زمینههاى مناسب و ایجاد شرایط محیطى نامناسب، رشد و شکوفایى آن را به تأخیر بیندازد. این عناصر فرهنگى به شکل برنامههاى تربیتى، دستورالعملهاى اخلاقى و حقوقى، و آداب و رسوم اجتماعى، در جوامع مختلف به صورتهاى گوناگون ظهور مىیابد.
فرهنگ اسلام مشحون از مباحث نظرى و برنامههاى تربیتى و اخلاقى است که بر محور اختیار و اراده انسان استوار است؛ به علاوه بعضى فرایض مذهبى چون روزه که ماهیت آنها خوددارى از ارضاى فورى برخى تمایلات و نیازهاى سطح پایین است، به تقویت این نیرو کمک مىرساند.1011 روزهدارى را مىتوان به عنوان یک روش روان درمانى از نوع رفتار درمانىقلمداد کرد که براى تقویت اراده و ایجاد تغییر در رفتارها، روش تمرین عملى روزانه در طى یک برنامه مستمر یک ماهه را بکار گرفته است.
افسردگىها
اختلالات افسردگى از جمله شایعترین اختلالات روانى است که در بیماران به صورتهاى مختلف با شدّت و ضعف وجود دارد؛ اختلالات مهم افسردگى را مىتوان به دو نوع زیر تقسیم نمود:1. افسردگى شدید؛ افرادى که دستخوش یک یا چند حمله افسردگى عمیق، بدون وجود حملههاى مانى مىشوند، تحت عنوان افسردگى شدید معرفى شدهاند. به نحوى که تخمین زده شده است، درصد بالایى از بیماران روانى بسترى نشده در بیمارستان را بیماران افسرده [شدید] تشکیل مىدهند.12 از مهمترین نشانههاى افسردگى شدید، به بىخوابىشدید، کاهش سطح انگیزه و انرژى، احساس بىارزشى، مشکل در تفکر و تمرکز، احساس مداوم اندوه و ناامیدى و... است.
2. افسردگى دوقطبى: اختلال افسردگى دو قطبى بر اساس نامى که براى آن انتخاب شده است، هم شامل حمله "مانى" و هم حملات افسردگى است. حمله مانى نوعى تغییر خلق ناگهانى است؛ به طورى که فرد مبتلا، ناگهان شادى بىحد و حصرى نسبت به آنچه انجام مىدهد یا در فکر انجام دادن آن است، احساس مىکند. این شادى افراطى معمولاً با تحریکپذیرى شدید همراه است و غالباً با پرگویى، بیش فعالى، پرش اندیشه، بىخوابى، حواسپرتى و رفتار بىملاحظه و بىپروا همراه مىشود.
روزه و مداواى افسردگى
قرائن و شواهدى وجود دارد که نشان مىدهد، روزهدارى در تسریع امر بهبود بیماران مبتلا به اختلال افسردگىاساسى، نقش کلیدى دارد.13 دکتر ایوب مالک در کتاب روزه دارى اسلامى و مسائل روانپزشکى، دو ویژگى درمانى که در روزه دارى مسلمانها وجود دارد و مىتواند به بهبود بیماران افسردگى کمک نماید، اینگونه معرفى کرده است:
1. تغییر برنامه خواب بیدارى
«گزارش شده که جلو کشیدن زمان خواب بیمار به مدت 3 تا 5 ساعت در طى 2 تا 4 روز، مىتواند آثار ضد افسردگى ایجاد کند. ...بیدار شدن براى سحرى و انجام فرائض عبادى در سحرگاهان در روزهدارى اسلامى، مىتواند بر مبناى تغییر برنامه خواب در طول یک ماه، تأثیرات ضد افسردگى خود را اعمال نماید که اگر تا مدتى دوام یابد، و در صورتى که با سایر توصیههاى اسلام در زمینه خواب و بیدارى در طول ماههاى دیگر سال توأم شود، موجب استمرار آثار حاصل شده مىگردد؛ ...به ویژه وقتى که به عنوان یک عامل کمکى، با دارو درمانى، مورد استفاده قرار گیرد.»14
2. مسأله محرومیت از خواب
آثار و برکات روزه
چنانکه گفتیم حقیقت روزه تقواى همه جانبه است و هر که به تقوا دست پیدا کند به ثمرات دنیوى و اخروى فراوانى که قرآن و روایات به طور گسترده بدان اشاره کردند دست مىیابد. اما براى آنکه از کلى گویى خارج شده و به طور خاص به ثمرات تقواى ناشى از روزه نایل شو یم به بخشى از آن اشاره مىکنیم.
در یک تقسیم بندى کلى - هر چند بعضى عناوین قابل تداخل در یکدیگرند - بخشى از آثار روزه را مىتوان به آثار فردى و آثار اجتماعى تقسیم کرد.
آثار فردى
1) تقویت مکارم اخلاقى: ماه مبارک رمضان ماه ایجاد و تقویت بسیارى از ملکات اخلاقى است که آدمى مىتواند با نهادینه کردن و درونى کردن این ملکات، راه خود را براى حرکت در این مسیر در ماههاى بعد فراهم سازد. تقویت اراده و رسیدن به حریت و آزادگى اولین ثمره روزه است. انسانى که در ماههاى دیگر به محض اراده خوردن و آشامیدن و دیدن شنیدن و گفتن هر چیز به انجام آن قادر بود. در این ماه با سختى فراوان باید مانع این همه شود. چنین کنترلى روح را از بند شهوات آزاد مىکند و اراده آدمى را تقویت مىنماید. تقویت ارادهاى ک ه مىتواند سرآغاز ارادههاى بزرگتر و پولادینتر گردد.
مبناى انسانیت بر تزکیه نفس و مبناى تزکیه نفس بر تقویت اراده است، روزهدار در این ماه با تقویت اراده، قواى جسمى حیوانى را که در دیگر ماهها قدرتمند شده بودند ضعیف مىکند و قواى ضعیف شده روحانى را تقویت مىکند بگونهاى که برخواستههاى شهوانى غلبه کند1 و این مبدأ و مقصد خودسازى است.
تقویت اراده امکان صبر بر نعمت و معصیت و مصیبت را به آدمى عطا مىکند به گونهاى که تمامى حالات، روحیات، گفتارها و کردارهاى او در راستاى رضاى الهى قرار مىگیرد و به مقام صابران که در قرآن بشارت الهى را به همراه دارد نایل مىشود. در روایات رسیدن به مقام صب ر از جمله حکمتهاى روزه معرفى شده است.2
در حدیثى از پیامبر(ص) نصف روزه «صبر» شمرده شده: «الصّیام نصفه الصبر»3
حاصل این ملکات اخلاقى رسیدن به اخلاص است و اخلاص آدمى را همرنگ خداوند مىسازد و او را آینه صفات و اسماء الهى مىنماید: «صِبْغَةَ اللَّهِ وَ مَنْ أَحْسَنُ مِنَ اللَّهِ صِبْغَةً».4
از حضرت فاطمه(س) در زمینه نقش روزه در اخلاص نقل شده که: «خداوند روزه را به خاطر تثبیت اخلاص واجب فرموده است».5
2) آسایش دنیوى و اخروى: روزه علاوه بر رشد فضایل اخلاقى نقش بسزایى در آسایش دنیوى انسان چه در امور مادى و چه در امور معنوى دارد که در زیر به آن مىپردازیم.
روزه، شدّت شهوت را فرو مىنشاند. بسیارى از لغزشهاى آدمى در زندگى ناشى از شهوات جنسى است بویژه اینکه جوانان در دوران تجرد با این معضل روبرویند از این رو در روایات به نقش روزه در مهار این قوه حساس اشاره شده است: در روایتى از پیامبر اکرم آمده است که: «بر شما باد به روزه گرفتن که آن رگها را مىبُرد (شهوت را کم مىکند) و سرمستى را مىبَرد.»
الف) آثار مادى روزه:
یکى از فواید بسیار مهم روزه مسأله بهداشت جسمى روزهدار است. بدن پس از یک سال سوخت و ساز و فعالیت مداوم فرصت استراحتى پیدا مىکند تا نیروى تازهاى بگیرد و از سوى دیگر ذخایر چربى که زیانهاى فراوانى بر بدن دارد تحلیل رفته و کاسته مىش ود. پیامبر اکرم(ص) با جملهاى ساده و کوتاه که در بر دارنده تمامى منافع طبّى روزه است بر این مهم تأکید کرده مىفرماید: «صوموا تصحّوا؛ روزه بگیرید تا سالم بمانید.»6 نظر به آنکه این بُعد از روزه در میان دانشمندان، زیاد مورد توجه بوده و درباره آن بحث شده به همین مقدار کفایت مىکنیم.7
اثر دوم اینکه روزه، شدّت شهوت را فرو مىنشاند. بسیارى از لغزشهاى آدمى در زندگى ناشى از شهوات جنسى است بویژه اینکه جوانان در دوران تجرد با این معضل روبرویند از این رو در روایات به نقش روزه در مهار این قوه حساس اشاره شده است:
در روایتى از پیامبر اکرم آمده است که: «بر شما باد به روزه گرفتن که آن رگها را مىبُرد (شهوت را کم مىکند) و سرمستى را مىبَرد.»8
اثر سوم از آثار مادى روزه، نظم اقتصادى و معیشتى روزهدار است. رعایت حد اعتدال در خوردن و آشامیدن به کم شدن بخشى از خواستههاى جسمى و در نهایت به بهبود وضع مادى روزهدار و میانهروى او در زندگى کمک مىکند.(9) علاوه بر آن چون اعضاى خانواده به مدت یکماه در وقت افطار و سحر به طور منظم بر سر سفره حاضر مىشوند تداوم این عمل سبب تقویت نظم در خانواده مىگردد.
ب) آثار معنوى:
بالاتر از آثار مادى روزه، آثار گسترده معنوى آن است،گذشته از آنچه در بحث از تقویت ملکات اخلاقى گفته شد روزه باعث دور شدن شیطان10، رهایى از آتش جهنم،11 بخشش گناهان،1213 استجابت دعا14، رسیدن به یقین و معرفت15 و پاداش فراوان اخروى16 براى روزهدار مىگردد که هر یک از این فواید بطور گسترده، در روایات مورد توجه قرار گرفته است. آرامش روحى،
آثار اجتماعى روزه
روزه اگر با رعایت آداب لازم و توجه به توصیههاى ارایه شده توسط معصومین صورت بگیرد فواید جمعى فراوانى به همراه دارد که به طور خلاصه به بخشى از آنها اشاره مىکنیم.
1) مواسات و همدردى با بینوایان: تحمل تشنگى و گرسنگى هر چند مدت اندکى باشد آدمى را به یاد بینوایان مىاندازد و روحیه شفقت و مهربانى و کمک به همنوع و بذل و بخشش و سخاوت و در نهایت تواضع و فروتنى نسبت به دیگران بویژه کسانى که از حیث معیشتى در سطح پایینترى قرار دارند را در وجود انسان زنده مىکند. امام حسن عسگرى(ع) در پاسخ به پرسش از علت واجب شدن روزه فرمودند: «تا توانگر درد گرسنگى را بچشد و در نتیجه به مستمندان کمک کند».17
2) ایجاد امنیت اجتماعى: روزهدار براى هدر نرفتن نتیجه گرسنگى و تشنگى کوشش مىکند حداقل در ماه رمضان بخشى از گناهان خود را ترک کند بویژه که این گناهان مىتواند مربوط به حوزه زندگى اجتماعى باشد. آمارهایى که همواره توسط مقامات انتظامى درباره کاهش روند جرم و جنایت در ماه رمضان منتشر مىشود بهترین دلیل بر این مسأله است.
3) استحکام پیوندهاى خانوادگى: از جمله وظایف مؤمن روزهدار آن است که در این ماه در اخلاق فردى و اجتماعى خود تجدید نظر کند «احترام به سالمندان، ترحم بر کوچک و بزرگ، صله ارحام و افطار دادن» تنها بخشى از توصیههاى پیامبر در خطبهاى است که در آخرین جمعه ماه شعبان ایراد کردند و در آن وظایف روزهدار و فضایل روزه را بر شمردند. با دقت در این توصیهها اصلاح روح حاکم بر پیوندهاى اجتماعى روزهدار به وضوح مشاهده مىگردد.18
با امید به آنکه بتوانیم از این ماه پر برکت کمال استفاده را نماییم.
ادامه مطلب ...نه واژه براى یک رمضان
1- رمضان
رمضان، در لغت از ماده رمض، به معناى شدت گرما و تابش آفتاب بر سنگ و شن مىباشد. با توجه به این که ماه رمضان، ماه تحمل سختىها و عطش و گرسنگى است، به این اسم، نامگذارى شده است. این ماه، نهمین ماه سال در تقویم هجرى قمرى و یگانه ماهى که است که نامش در قرآن آمده است و یکى از نامهاى خداوند به شمار مىرود. از اینرو، در روایت اسلامى تصریح شده که رمضان به ماه اضافه گردد و به هیچ وجه، به تنهایى یاد نشود.
ماه رمضان، بر همه ماهها برترى دارد؛ زیرا تمامى کتابهاى مهم آسمانى، مانند تورات، انجیل، زبور، صحف و قرآن، در این ماه نازل شدهاند و شب قدر و شهادت حضرت على علیهالسلام در این ماه قرار گرفته است و شاید به خاطر همین ویژگىهاست که این ماه، براى روزه گرفتن انتخاب شده است.
2- صوم
صوم (روزه)، در لغت، به معناى امساک و خوددارى از هر چیز است و در اصطلاح فقه، عبارت از: «امساک و خوددارى از امورى هشتگانه، از هنگام اذان صبح تا اذان مغرب، به قصد انجام فرمان خداوند است.
روزه در میان یهود و مسیحیت و اقوام و ملتهاى دیگر نیز وجود داشته است و آنان به هنگام مواجهه با غم و اندوه، توبه و طلب خشنودى خداوند، روزه مىگرفتند تا با این کار، در پیشگاه او، اظهار عجز و تواضع نموده، به گناهان خود اعتراف کنند. از انجیل استفاده مىشود که مسیح علیهالسلام، چهل شبانه روز، روزه گرفت و سرانجام گرسنه شد. قرآن مجید، به صراحت بیان مىکند که این فریضه الهى، بر امتهاى پیشین نیز واجب بوده است.
3- روزه یوم الشک
روزى که انسان شک دارد آخر ماه شعبان است یا اول ماه رمضان، «یوم الشک» نامیده مىشود. گرفتن روزه این روز، نه تنها واجب نیست؛ بلکه اگر کسى به نیت ماه رمضان روزه بگیرد، کار حرامى انجام داده است و اگر کسى بخواهد آن روز را روزه بگیرد، باید به نیت ماه شعبان یا به نیت روزه قضا(اگر به ذمه داشته باشد)، روزه بگیرد.
4- روزه سکوت
روزه صمت یا سکوت، پرهیز از مفطرات هشت گانه و پرهیز از سخن گفتن است. این روزه، در شریعت حضرت موسى در میان بنىاسرائیل شناخته شده بود. حضرت مریم، بنا به مصالحى، از جانب خداوند مأمور شد تا در مدت معینى از سخن گفتن اجتناب کند؛ ولى این امر، در شریعت اسلام، یکى از محرمات شمرده شده است.
ماه رمضان، بر همه ماهها برترى دارد؛ زیرا تمامى کتابهاى مهم آسمانى، مانند تورات، انجیل، زبور، صحف و قرآن، در این ماه نازل شدهاند و شب قدر و شهادت حضرت على علیهالسلام در این ماه قرار گرفته است و شاید به خاطر همین ویژگى هاست که این ماه، براى روزه گرفتن انتخاب شده است
5- نماز قصر
قصر، در لغت، به معناى کوتاه و ناقص شدن در مقابل واژه تمام به کار مىرود و در اصطلاح فقه، به معناى خواندن نماز به صورت شکسته مىباشد. در آیه 101 سوره نساء به قصر اشاره شده و در روایات اسلامى، از آن به عنوان تحفه آسمانى و تخفیف الهى براى مسافر یاد شده است که رد کردن آن جایز نمىباشد. سفر، براى جسم، معمولاً خستگى و سستى مىآورد؛ ازاینرو، خداوند متعال، به جهت امتنان و رعایت حال مسافر، نمازهاى چهار رکعتى را به دو رکعتى تبدیل کرده است و این، یکى از حکمتهاى نماز قصر به شمار مىرود. نماز قصر، براى مسافر، شرایطى دارد که در رسالههاى عملیه بیان شدهاند.
6- جاهل قاصر و مقصر
"جاهل قاصر" و "جاهل مقصر"، دو اصطلاح فقهى مىباشند. جاهل قاصر، کسى است که در تحصیل علم کوتاهى نکرده است؛ یعنى در شرایطى است که امکان دسترسى به حکم خدا براى او وجود ندارد و یا خود را جاهل نمىداند و احتمال بطلان اعمالش را نمىدهد و جاهل مقصر، کسى است که در تحصیل علم کوتاهى کرده است؛ یعنى، امکان آموختن و یادگیرى معارف اسلامى و احکام الهى را داشته، ولى آنها را یاد نگرفته است. جاهل قاصر در برخى موارد مورد عقاب و عذاب خداوند قرار نمىگیرد؛ ولى جاهل مقصر سزاوار عذاب است.
7- کفاره
کفاره از ماده کفر، به معناى پوشاندن است و در اصطلاح دینى، عبارت است از پرداخت صدقه، قربانى و انجام عمل شرعى و مانند آن به خاطر گناهى که انجام گرفته است و چون این عمل، آثار گناه را محو مىسازد و آن را از انسان مىپوشاند، کفاره نامیده مىشود و انسان کافر را نیز از آن جهت که حقایقى از قبیل خدا، قیامت، نبوت و ... را انکار کرده و آن را از خود مىپوشاند، کافر مىگویند.
کفاره در همه شرایع و ادیان، براى اجتناب از عواقب سوء اعمال شرعى، غیراخلاقى و مخالف اصول اجتماعى انجام، مىگیرد. مهمترین این عواقب و آثار، جلب رضایت و فرو نشاندن خشم الهى است. کفاره چند نوع است؛ معین، مخیر، مرتب، مرتب و مخیر و کفاره جمع. تعریف و موارد هر یک از اینها در جاى خود بیان شده است.
8- کفاره جمع
کفاره جمع، یکى از انواع کفاره محسوب مىشود و آن عبارت است از جمع کردن بین آزاد کردن یک بنده و گرفتن دو ماه روزه و اطعام شصت فقیر. این کفاره، در دو مورد تحقق پیدا مىکند؛ یکى این که انسان روزه خود را با چیز حرام باطل کند و دیگرى این که شخص مسلمانى را بى گناه و از روى عمد به قتل برساند.
9- فطره
فطره در لغت چند معنا دارد که مهمترین آنها خلقت و اسلام است و در اصطلاح، عبارت است از زکاتى که هر مسلمان براى خود و هر کس که نان خور او محسوب شود، به مستحق مىپردازد و زمان اداى آن مغرب روز آخر ماه رمضان تا ظهر روز عید فطر مىباشد. با توجه به این که پرداخت این نوع حق مالى، باعث سلامت جسم(خلقت) و روح مىشود، آن را زکات بدن یا فطره مىنامند و شاید وجه تناسب آن با معناى اسلام، این باشد که زکات فطره، مقتضاى اسلام است؛ از این رو، کسى که پیش از غروب شب عید فطر، مسلمان شود، تکلیف از او ساقط نمىشود. زکات بر دو نوع است؛ زکات مال و زکات فطره. زکات مال به نه چیز تعلق مىگیرد که عبارتند از: گندم، جو، خرما، کشمش، طلا، نقره، شتر، گاو و گوسفند. زکات فطره براى هر نفر تقریبا سه کیلو از خوراک بیشتر مردم مىباشد که گندم، جو، خرما، کشمش، برنج، ذرت و مانند اینهاست.
زکات فطره به اتفاق شیعه و سنى واجب است و در متون دینى، براى آن فلسفه و فواید متعددى برشمرده است که قبول و تکمیل روزه، تضمین کردن سلامتى جسم و پاک کردن روح از رذایل اخلاقى، حفظ انسان از مرگ و تکمیل زکات مال از مهمترین آنها به شمار مىروند.