افسردگی و هراس از دیدگاه قرآن

امروزه افسردگی یکی از رایج‌ترین و نیز جدی‌ترین اختلالات مرتبط با سلامت ذهن است که بشر با آن دست به گریبان است. اما با وجود این،امروزه ما قادر هستیم این بیماری را که به ام‌ المرض معروف است، خیلی موثرتر از سابق درمان کنیم. افسردگی نوعی غم و اندوه و کاهش بیش از حد شادمانی به خاطر موضوعی است. پس افسردگی یک اختلال خلقی است که به وسیله تغییرات وسیعی در احساس ، نگرش و اعتقاداتی که شخص از خود و جهان دارد مشخص می‌شود. به طور کلی هر فردی ممکن است گاهی بعد از یک شکست یا زیان، احساس حزن و اندوه کند یا اینکه احساس کند انرژی بسیار پایینی دارد اما برای افرادی که از دیدگاه روانشناسی به آنها افسرده اطلاق می‌شود این حالت ناراحتی و یا بی‌علاقگی که زندگی عادی دارند پیش می‌آید. افراد در هر سنی و با هر شغل و از هر نژادی ممکن است مبتلا به افسردگی شوند. تخمین زده شده که سالانه در حدود 20 میلیون نفر از بالغین در ایالات متحده از افسرگی رنج می‌برند و اینکه 25 درصد از زنان و 12 درصد از مردان در آنجا یک دوره شدید افسردگی را در طول مدت زندگی خود تجربه کرده‌اند.به طور کلی انسان در حالت طبیعی باید ‌از موقعیت‌های خاص برای پیشرفت از نظر علمی، اخلاقی، اجتماعی و روانی استفاده کند. گاهی بعضی از افراد نسبت به این موفقیت‌ها بی‌تفاوت هستند، تحرک ندارند و آن مسیری را که لازم است برنمی‌گزینند. چرا انسان چنین می‌شود؟ چرا درانسان عامل ایستایی رشد می‌کند و شخص را از حرکت بازمی‌دارد؟ این عدم تحرک در وجود هر شخص علل و عوامل و راه درمان دارد که در این مطلب می‌خواهیم از دیدگاه قرآن، آن را مورد بررسی قرار دهیم. قرآن کریم علل و عوامل زیادی از جمله: ترس از شکست، ترس از دست دادن والدین، بی ‌حوصلگی، شتاب‌ زدگی، حسادت، کم طاقتی و کم حوصلگی، احساس گناه، بیماری‌های مزمن و ... را موجب افسردگی می‌داند و برای هر کدام یک از عوامل آیات زیادی در قرآن آمده است. مثلاً در مورد کم طاقتی و کم حوصلگی در سوره (آل عمران، آیه 25) خداوند فرموده است: « قالَ رَبَّ اشرَح لی صَدری‌»‌ یعنی خدایا سینه‌ام را وسیع گردان، و در مورد آرامش (سوره فجر، آیه 27) فرموده است: «یا اَیتها النفسُ المطمئنه ارجعی اِلی ربّکَ راضیه مرضیه» (ای نفس مطمئنه به سوی پروردگارت بازگرد در حالی که تو راضی و او نیز خشنود است) یعنی به طور کلی نفس لوامّه نباید موجب افسردگی شده و قدرت توبه و تحرک را از انسان بگیرد. در زندگی لازم است هر فردی در هر کاری، راه بهتر و مناسبی انتخاب کند برای اینکه تا راه مناسب انتخاب نشود نتیجه کافی از آن کار به دست نخواهد آمد. راه مناسب زمانی پیدا می‌شود که انسان نسبت به آن کاری که می‌خواهد انجام دهد آگاهی و شناخت داشته باشد. پس در شناخت انسان،‌ به این نتیجه می‌رسیم که او از میان مخلوقات الهی تنها موجودی است که جهان پهناور در وجود او گنجانده شده است و اهمیت وجودی او به روحش برمی‌گردد. زیرا این همه فضایل و تعاریف که برای انسان در بیان قرآن و احادیث آمده است همه به مراحل رشد و کمالات روحی او متوجه هستند.روش‌های مقابله با فشارهای روانی در قرآن کریم در سه حوزه شناختی، رفتاری و عاطفی قابل بررسی هستند.در حوزه شناختی که به شناخت افکار فرد درباره رویدادها یا رابطه فرد با رویدادهای می‌پردازد و دیدگاه انسان نسبت به زندگی از جمله: ‌ایمان به خدا،‌ نگرش مثبت،‌ا نقلاب روحی. از شاخص‌ترین آیات مربوط به ایمان به خدا (سوره انعام، آیه 82) می‌باشد که خداوند می‌فرماید: «والذّین آمنو و لَم یلبسوا ایمانُهم بظلم اولئکَ لَهُم الَاْمن و هم مُهتدون» (آنان که به خدا ایمان آوردند، ایمانشان را به ستم نیالودند، از امنیت برخوردارند و آنها به حقیقت هدایت یافتند.)در حوزه رفتاری که مقصود راه‌ حل رفتاری است و آن دسته از راه حل‌های عملی و تمرینی است که بیشتر با جسم انسان سرکار دارد. که از جمله: «النَّومُ راحه الجَسَد و انطق راحه الرُّوح» (خواب عامل استراحت بدن و سخن مایه راحتی روان است.) یعنی خواب، اضطراب و ترس و رنج شدید را از بین می‌برد. ناگفته نماند که خواب زیاد این عوامل را افزایش می‌دهد و خواب بسیار عامل پریشانی می‌شود.در حوزه عاطفی که قرآن برای مقابله عاطفی با فشارهای روانی را‌ه‌های بسیاری ارائه می‌دهد از جمله: توبه، صبر و ذکر. هر عبادات نوعی ذکر یا مددکار ذکر است. مثلاً نمازگزار در نماز با گفتن الله اکبر و تلاوت قرآن، ‌گفتن تسبیحات در رکوع و سجود به حمد و ثنای خداوند می‌پردازد و در پایان نماز به استغفار و تسبیح و حمد و تکبیر خدا و دعا مشغول می‌شود و اینها همه ذکر هستند. پس به طور کلی قرآن بیشترین تاثیر را در ایجاد تغییرات بسیار مهم در کلیه جنبه‌های زندگی جوامع در سراسر جهان، برجای می‌ نهد. به طوری که امروزه روانشناسی غرب به راهکارهای درمانی که حدود 1400 سال پیش که در قرآن به پیامبر (ص) نازل شده است رسیده‌اند و آنها فقط نام این راهکارها را چیز دیگری گذاشته‌اند و چه خوب است افرادی که دچار مشکلات روحی می‌شوند برای درمان فقط از یک علم استفاده نکنند بلکه علم را با قرآن تلفیق کنند که بسیار مفید واقع خواهد شد.فوبیا یا ترس نیز نام مرضی است که به مجموعه‌ای از علائم که هنگام ترس از شی‌ء یا موقعیتی ظاهر می‌شود، اشاره می‌کند. واکنش‌های فوبیا به حیوانات (مانند عنکبوت)، فعالیت‌ها (مانند سوارشدن هواپیما) یا موقعیت‌های اجتماعی مانند غذا خوردن در جمع، ممکن است افراد را در هر سنی و در هر مرحله از زندگی و در هر کجا تحت تأثیر قرار ‌دهد. موسسه‌های بهداشت روانی گزارش داده اند که 15 درصد آمریکایی‌ها فوبیا دارند. همچنین این آمار با اندکی بیش و کم در مورد کشورهای دیگر نیز صادق است. فوبیا شایع‌ ترین بیماری روانی درهر رده سنی در زنان و دومین بیماری شایع در بین مردان بالاتر از 45 سال است. ترس، اشکال متعددی دارد. بعضی افراد از سگ می‌ ترسند، بعضی افراد حتی از اینکه فکر می کند که باید در میان جمعی سخن بگویند، می‌ترسند. بعضی‌ها می‌ترسند سوار هواپیما شوند. عده‌ای از صدای رعد و برق می‌لرزند و مخفی می‌شوند و... میلیون‌ها نفر در جهان از فوبیا یا اختلالات ترس در عذاب هستند و برای رهایی از این احساسات به جاهایی می‌روند تا از شیء، مکان یا وضعیتی که تحریکشان می‌کند، دور شوند. علت به وجود آمدن اختلال هراس، پیچیده است وهیچ عامل مجزایی به تنهایی نمی‌تواند همه موارد این اختلال را توجیه ‌کند. علاوه بر آن، ‌تعیین عمل ویژه اختلال در مورد هر فرد مجزایی غیر ممکن است. بهترین شیوه فکر کردن در باره علت شکل هراس، فهم این مسئله می ‌باشد که به احتمال قوی این مسئله با تعامل پیچیده بین عوامل روانی، عوامل بیولوژی و عوامل محیطی ایجاد می‌شود. با وجودی که برای غلبه بر هراس، فهم کامل علت‌های اختلال ضرورتی ندارد، فهمیدن شیوه‌هایی که عوامل مختلف درمان این مشکل هستند آموزنده می باشد. در عوامل بیولوژیکی هراس مطالعات بسیاری نشان می‌دهد که اختلال هراس تحت تأثیر عوامل ژنتیکی قرارد دارد. عوامل روانشناختی هراس این گونه است که انواع علائم جسمانی که افراد طی حالت هراس تجربه می‌کنند، با نوع افکار آنها رابطه دارد. از منظر قرآن علل ایجاد هراس متعدد است از جمله: ترس از مرگ، ترس از حوادث آینده، بحران‌های سیاسی و اقتصادی. خداوند در سوره (آل عمران،آیه 85) در مورد مرگ می‌فرماید: «کُلُّ نفسٍ ذائقه الموت». هر موجود زنده‌ای طعم مرگ راناگزیر خواهد چشید. برای درمان این بیماری قرآن راه‌های گوناگونی را جلوی راه افراد گذاشته است. مثلاًٌ قرآن می‌گوید هنگامی که از چیزی ترسیدی خود را با آن مواجه ساز. که معنای معادل آن رفتاردرمانی امروز است. یعنی همان طور که با مفهوم روانکاوی و ناخودآگاه نیز مخالفتی ندارد. زیرا در احادیث اسلامی دائماً به نقش ناخودآگاه و ارتباط آن با بروز بعضی عارضه‌ها اشاره شده است. مثل تکبر و ارتباط آن با احساس کمبود. مزاح و شوخی و رابطه آن با تمایلات خصمانه و یا لغزش‌های زبانی و رابطه کامل آن با خودآگاهی.راه‌های درمانی وجود دارد از جمله: نگاه مثبت به مرگ، غلبه بر ترس، داشتن ظرفیت و توان روانی مناسب، قرب و نزدیک شدن به خدا. خداوند در سوره (عنکبوت،‌آیه 5) در مورد نگاه مثبت به مرگ می‌فرماید:

«من کانَ یَرجوا لقاءِ الله فَإنَّ اَجَلَ لآتٍ و هولاسمیع العلیم.» (هر کس که به لقای خدا امیدوار و مشتاق است هنگام اجل و وعده معین خدا فرا رسد و او شنوا و داناست.) همچنین خداوند در سوره (عنکبوت، آیه 6) در مورد غلبه ترس از فقر می‌فرماید: «و کأَیِنَّ من دابه لا تحمِلُ رزقَها اللهُ یرزقها و ماویاکم و هو السمیعُ العلیم» (و چه بسیار جنبنده ها که خود بار روزی خود را نکشند و خدا به آنها و هم به شما روزی می‌رساند و او شنوا و داناست.)به طور کلی اکثر فشارهای روانی از دیدگاه قرآن در تأسف به خاطر گذشته، از دست دادن فرصت‌ ها، تن دادن به شکست، عقب‌ افتادگی یا ترس از فردا، ریشه دارد. آموزه‌های معصومین (ع) ما را به تأمل در وضعیت موجود فرامی‌ خواند. البته این نگرش باید جامع باشد و با توجه به حقایق معنوی صورت بگیرد. بدبینی یک بیماری روحی است و موجب بروز بسیاری از انحراف‌های اخلاقی می‌شود. حضرت علی (ع) می فرماید: «آن که به خداوند، خوشبین است،‌ هیچ‌ گاه به بن‌بست نمی‌رسد و گرفتار فشار روانی از جمله هراس نمی‌ شود.» هر چند عوامل استرس‌ زا افزونی یابد تسلیم و رضا و مقاومت صبورانه‌ اش بیشتر خواهد شد.