علل روانی چاقی

علل روانی چاقی (1)

اسم چاقی که به میان می ‌آید قبل از هر چیزی، آدم یاد خورد و خوراک می ‌افتد و خیال می ‌کند چاق‌ها لابد پُرخوری کرده ‌اند که چاق شده‌ اند. اما شاید کمتر به ذهن ‌مان خطور کند که چاقی علل روان ‌شناختی نیز دارد. دکتر حسین ابراهیمی ‌مقدم، روان ‌شناس و مدرس دانشگاه در این باره توضیح می دهند:

آقای دکتر! چه عوامل روان ‌شناختی در بروز چاقی موثر است؟

گر چه عوامل فیزیولوژیک از قبیل فرآیند تنظیم چربی و میزان سوخت و ساز از عوامل مهم در تعیین وزن بدن هستند، تردیدی نیست که عوامل روان‌ شناختی نظیر یادگیری مشاهده ‌ای، استرس و حالات عاطفی و هیجانی نیز به چاقی کمک می‌ کند.

تنها کافی است که بررسی دقیقی روی آگهی ‌های تبلیغاتی تلویزیونی در رابطه با خوراکی‌ ها داشته باشیم و آن ‌وقت مشخص می ‌شود که بخش اعظم این آگهی ‌ها به فست ‌فود، مواد قندی، شیرینی، چیپس، پفک و نوشابه مربوط است. شرایط و موقعیت‌ ها نیز نقش ایفا می ‌کنند. ‌

جشن‌ های خانوادگی، تماشای تلویزیون، بحث و گفتگو و تنش‌ های محیط کار همه می ‌توانند به زیاده‌ خوری یا دور افتادن از رژیم منجر شوند. میان ‌وعده‌ های برنامه ‌ریزی نشده و در دسترس بودن غذا نیز موجب چاقی می ‌شود. هیجان ‌های منفی مثل افسردگی و اضطراب نیز می ‌توانند به پُرخوری کمک کنند. گاهی افراد در مقابل شادی، درد، اندوه، استرس، محرومیت، تنهایی، ملالت، عصبانیت و یا سایر احسا‌س ‌ها غذا را تسلی‌ بخش می ‌دانند.

عوامل اجتماعی چه‌ طور؟

عوامل اجتماعی و فرهنگی نیز می ‌توانند از عوامل چاقی باشند. مثلا در برخی فرهنگ ‌ها پُرخوری و در نهایت چاقی یا اضافه ‌وزن می ‌تواند نشانه رفاه یا موفقیت باشد! در خارج خانه مطلوب ‌ترین مکان برای دیدن یک دوست، رستوران، آب‌ میوه ‌فروشی یا کافی ‌شاپ است. دعوت کردن مردم به دور یک میز وسیله ‌ای برای حفظ روابط اجتماعی است.

شما گفتید که هنگام هیجان منفی (مثلا هنگام اضطراب) بعضی ‌ها چاق می ‌شوند؛ درست است؟

بله، خیلی از افراد چاق می‌ گویند در مواقع احساس اضطراب یا تنش بیشتر غذا می‌ خورند! آزمایش ‌ها نیز این نکته را تایید می ‌کند. آزمودنی ‌های چاق در موقعیت‌ های پُر اضطراب بیش تر غذا می‌ خورند، حال آن که آزمودنی ‌های میان وزن در موقعیت‌ های کم‌ اضطراب بیش تر می‌ خورند. پژوهش‌ های دیگر نشان می‌ دهد که ظاهرا هر نوع فعال ‌شدگی هیجانی، مصرف غذای بعضی افراد چاق را افزایش می ‌دهد.

در پژوهشی، گروهی از افراد سنگین‌ وزن و میان ‌وزن، چهار فیلم مختلف را در 4 جلسه مستقل تماشا کردند. سه فیلم هیجان ‌های مختلفی را برمی ‌انگیخت: یکی غم‌ انگیز، دومی خنده‌ دار و سومی اکشن بود. فیلم چهارم ماجرای سفری کسل ‌کننده را نشان می ‌داد. پس از تماشای هر فیلم از آزمودنی‌ ها خواستند چند نوع بیسکوییت شور را بچشند و نظرشان را راجع به آن ها بگویند. مقدار بیسکوییتی که آزمودنی‌ های چاق پس از تماشای هر یک از سه فیلم هیجان‌ انگیز خوردند، بسیار بیشتر از آن بود که پس از تماشای فیلم کسل ‌کننده خوردند. افراد میان وزن، صرف ‌نظر از نوع فیلمی که دیده بودند به یک اندازه بیسکوییت خوردند.

شاید افراد چاق به دلیل فراهم بودن مکانیسم پُرخوری در محیط خود، پُرخوری را به عنوان وسیله مقابله با مسایل هیجانی آموخته ‌اند.

خانواده و پدر و مادر در چاق شدن فرزند شان چه نقشی دارند؟

بدن ما ماشین عجیبی است که دقیقا می ‌داند چه‌ وقت هنگام زمان خوردن است و چه موقع باید به آن پایان داد اما برخی عوامل این مکانیسم را دست خوش تغییر می‌ سازند.

ضمنا این جمله‌ ها به گوش تان آشنا است: " بشقاب غذای خود را تمام کن. مردم بیچاره ‌ای وجود دارند که چیزی برای خوردن ندارند " یا " قبل از شام چیزی نخور اشتهایت کور می ‌شود " ... یعنی شاید هنگامی که فرد اشتهایی به خوردن ندارد با گفتن این جمله که بشقاب غذای خود را تمام کن، وی را به سمت پُرخوری سوق می ‌دهیم. این امر باعث می ‌شود فرد نتواند رفتار خوردن را متوقف کند و تا مثلا بسته چیپس را تمام نکند از خوردن دست نمی‌ کشد.

پس برای پیشگیری از چاقی باید از همان کودکی شروع کرد؟

بله؛ مناسب ‌ترین سن برای پیشگیری از اضافه وزن در کودکان که به چاقی در بزرگسالی منجر می‌ شود، سال‌های 7 تا 12 سالگی است لذا امر و نهی کردن به کودکان و حساسیت بیش از اندازه در مورد غذا خوردن می ‌تواند در بزرگسالی به مشکلاتی منجر شود.

چه ‌طور می ‌شود که والدین چنین رفتارهایی نشان می ‌دهند؟

واکنش غالب پدر و مادرها به کودکی که احساس عدم امنیت، نا آرامی و استرس دارد، دادن خوراکی است. در نوزادان پستان مادر یا شیرخشک و یا پستانک و در کودکان تنقلات، برای کنترل تنش و استرس به کار می ‌رود. به ویژه در مورد احساسات منفی که مربوط به غیبت پدر و مادر در صحنه می ‌شود.

از طرف دیگر پاره ‌ای پژوهش‌ ها نشان دهنده ارتباط چاقی با پستان مادر بوده‌ اند. اگر طفل با پستان مادر در تعارض باشد، خود عاملی روانی برای چاقی محسوب می ‌گردد.

اگر کودک نتواند راه کارهایی را برای جایگزینی و کنترل احساسات منفی پیدا کند، خوردن، تبدیل به یک جایگزین شده و در بزرگسالی هم هر زمانی که فرد با احساسات منفی مواجه شود، می‌‌ خورد و اگر سطح استرس در زندگی اش از میزان مشخصی بالاتر باشد، چاق می ‌شود.

پس باید خیلی با برنامه غذا بخوریم!

البته؛ جالب این است که به نظر از همان دوران کودکی برای رفتار خوردن، برنامه ‌ریزی می ‌شویم. مثلا مقدار زمان خوردن در ما برنامه ‌ریزی می ‌شود.

در پژوهشی ابتدا مدت زمانی که نوزاد یک شیشه شیر را می ‌مکید تا سیر شود، اندازه‌ گیری شد. در مرحله بعد به سر پستانک بطری چند سوراخ اضافه شد و نتیجه آن بود که در هر دفعه مکیدن حجم بیشتری شیر بلعیده می ‌شد. جالب اینجا بود که در این حالت نوزاد به زمان خوردن پاسخ می ‌داد، یعنی وقتی شیشه و شیر در نصف زمان قبل تمام شد، شیشه دوم را هم می ‌پذیرفت! در مرحله بعدی آزمایش از سر پستانک ‌هایی استفاده شد که در هر مرتبه بلعیدن، به خاطر سوراخ ‌های کمتر، نصف حجم اولیه شیر را در اختیار نوزاد می ‌گذاشتند.

باز هم نتیجه نشان ‌دهنده ی پیروی نوزاد از زمان برنامه ‌ریزی‌ اش بود. به عبارت دیگر در این مورد چون نوزاد در هر مرتبه مکیدن، شیر کمتری می‌ گرفت باز هم همان زمان اولیه را رعایت می ‌کرد. نتیجه آن شد که وقتی شیشه به نصف رسید، دست از خوردن کشید!

شاید به همین دلیل است که روان‌ شناسان از افراد چاق می ‌خواهند که بین یک وعده غذا هم به بهانه ‌های مختلف فاصله بیندازند. 

پس استفاده از اطلاعات روان ‌شناسی هم می ‌تواند در برطرف کردن چاقی سهم مهمی داشته باشد؟

بله؛ پژوهش‌ ها نشان می دهد که با آموختن روش‌ های روان‌ شناسی، از قبیل روش‌ های وانهادگی و تن ‌‌آرامی و عادت به جایگزینی این روش‌ ها جهت کنترل احساسات منفی در 70 درصد موارد کاهش چشم ‌گیری در وزن و اصلاح الگوهای تغذیه ‌ای و در باقی موارد حداقل رضایت از خود به وجود می ‌آید.

آیا انتظارات هم در چاقی نقش دارند؟

به نظر می ‌رسد نقش انتظارات هم در چاقی مهم است. در آزمایش، کودکان چاق و معمولی حق داشتند روزی یک بستنی بخورند. این روند به مدت دو هفته ادامه داشت. پس از آن اعلام شد که بنا به دلایل منفی دستگاه بستنی ‌ساز خراب است. اول آن که کودکان چاق بیشتر از کودکان طبیعی نسبت به این امر واکنش منفی مثل غرولند کردن و شکایت کردن نشان دادند. ثانیا وقتی اعلام شد که عیب دستگاه‌ ها برطرف شده، کودکان معمولی تقاضای بستنی روزانه خود را کردند، در حالی که کودکان چاق مدعی دریافت بستنی ‌های این ایام اخیر هم بودند و بعضا قهر هم می ‌کردند!

چرا برخی افراد به رغم آن که دست به رژیم لاغری می ‌زنند، گاهی با پُرخوری دوباره چاق می ‌شوند؟

برخی افراد به این خاطر چاق می ‌مانند که همراه برنامه غذایی به پُرخوری دوره‌ ای دست می ‌زنند. مثلا مرد چاقی برنامه لاغری دو روزه خود را قطع می ‌کند و آن ‌قدر پُرخوری می ‌کند که میزان کالری مصرفی وی فراتر از زمان قبل از لاغری می ‌رسد چون برنامه لاغری نوعی محدودیت آگاهانه بوده، کنار گذاشتن این محدودیت سبب افزایش مصرف کالری شده است. پژوهشگران برای فهم دقیق‌ تر نقش محدودیت‌ های آگاهانه، پرسش ‌نامه‌ هایی تنظیم کرده ‌اند حاوی سوالاتی در مورد برنامه غذایی، تغییرات وزن بدن از گذشته تا حال و اشتغال ذهنی با مساله خوردن (نمونه سوال ها: هر چند وقت یک بار برنامه لاغری دارید؟ آیا پیش دیگران به اندازه می ‌خورید ولی وقتی تنها هستید پُرخوری می‌ کنید؟).

نتایج نشان داده که تقریبا همه افراد را - چه لاغر، چه متناسب، یا چاق – می توان در دو طبقه‌ جای داد:

* کسانی که آگاهانه مقدار غذای خود را محدود می ‌کنند

* و کسانی که محدود نمی‌ کنند.

به علاوه، صرف ‌نظر از وزن بدن، از لحاظ رفتار غذایی، افراد خویشتن ‌دار بیشتر از افراد ناخویشتن ‌دار، شبیه افراد چاق هستند.

در یک بررسی آزمایشگاهی نشان داده‌ اند که کنار گذاشتن خویشتن ‌داری در غذا خوردن، چه پیامدهایی دارد. در این بررسی از افراد خویشتن ‌دار و ناخویشتن‌ دار خواسته شد یا یک شیرینی خامه‌ ای بخورند یا 2 شیرینی خامه ‌ای یا هیچ. بعد، از آن ها دعوت شد نمونه‌ هایی از انواع بستنی را بچشند و هر قدر مایل ‌هستند بستنی بخورند. ناخویشتن ‌داران هر چه بیشتر نان خامه ‌ای خورده بودند، به همان نسبت بستنی کمتری خوردند اما افراد خویشتن‌ دار در غذا پس از صرف دو نان خامه ‌ای بیشتر بستنی خوردند تا افرادی که یک نان خامه‌ ای خورده یا اصلا نان خامه ‌ای نخورده بودند. بنابراین خویشتن‌ داران که سعی دارند میل طبیعی خود را به خوردن غذا ندیده بگیرند، در عین حال ممکن است احساس سیری را نیز که پیام ‌دهنده خودداری از غذا خوردن است،‌ نادیده بگیرند!

پژوهشی درباره چاقی

در آدمیان رفتار غذا خوردن گاهی از تعادل حیاتی فاصله می ‌گیرد. برخلاف دیدگاه متعادل حیاتی، وزن بعضی مردم آن‌ قدرها هم ثابت نیست. رایج ‌ترین انحراف از تعادل حیاتی در غذا خوردن چاقی است که در جامعه ی ما هم رواج دارد. به نظر جدا از شیوع و توزیع میزان واقعی چاقی در دو جنس، احساس اضافه ‌وزن داشتن در میان زنان رایج ‌تر است! آزمایش زیر تاییدی بر این مدعا است:

به صدها پسر و دختر دانشجوی دوره لیسانس نقاشی‌ هایی از هم‌ جنسان‌ شان ارایه شد. تصاویر هر جنس روی مقیاسی از بسیار لاغر تا بسیار چاق قرار داشت. از آزمودنی ‌ها خواسته شد مشخص کنند: 1) کدام تصویر بیشترین شباهت را به خودشان دارد 2) کدام تصویر آرمانی است، یعنی تصویری است که خیلی میل دارند شبیه به آن باشند و 3) کدام تصویر بیشترین جذابیت را برای جنس مخالف دارد. نتایج آزمایش تفاوت چشم‌ گیری را بین زنان و مردان نشان داد. مردان تصاویر بسیار مشابهی را به عنوان تصویر فعلی، تصویر آرمانی و تصویر جالب از نظر زنان انتخاب کردند. به عبارت دیگر مردان فکر می‌ کردند که وزن ‌شان بسیار نزدیک به وزن آرمانی و نیز وزن جذاب برای زنان است. در مقابل زنان تصاویر بسیار متفاوتی را به عنوان تصویر واقعی خود، تصویر آرمانی و نیز تصویر جذاب برای مردان انتخاب کردند (دو تصویر آخر نسبتا به هم نزدیک بود). آشکار است که زنان از وزن‌ شان راضی نبودند و خود را چاق ‌تر از آن می ‌پنداشتند که برای مردان جذاب باشند اما معلوم شد این تصویری تحریفی است زیرا وقتی از آزمودنی‌ های مرد خواسته شد که جذاب ‌ترین تصویر زن را برگزینند، تصویر انتخابی آن ها به طور متوسط چاق ‌تر از تصویری بود که زنان به عنوان تصویر آرمانی یا جذاب ‌ترین تصویر برگزیده بودند بنابراین دانشجویان دختر به خطا فکر می ‌کردند که دانشجویان پسر به دختران بسیار لاغر علاقه دارند. این تصویر ذهنی غلط می‌ تواند تبعات زیادی از قبیل افسردگی یا دست زدن به رژیم‌ های غذایی دوره‌ ای ناموفق و احساس حقارت در پی داشته باشد.

البته چاقی تهدیدی جدی برای سلامت است و در شیوع بیماری ‌قند و فشارخون و بیماری‌ های قلبی نقش دارد. علاوه بر این ها گاهی چاقی نوعی نقطه ‌ضعف اجتماعی به شمار می ‌آید و آدم‌ های چاق غالبا شکمباره و فاقد اراده شناخته می ‌شوند که البته اصلا داوری درستی نیست.