سلول های بنیادی از مغز استخوان تا موی سر
سلولهای بنیادی ( (stem Cell سلول
های اولیه ای هستند که قادر به ایجاد هر نوع سلولی در بدن هستند. این سلول
ها می توانند تحت تأثیر بعضی شرایط فیزیولوژیک یا آزمایشگاهی به سلول هایی
با عملکردهای اختصاصی مانند سلول های عضلانی قلب یا سلول های تولیدکننده
انسولین در پانکراس و... تبدیل شوند.
● خصوصیات سلول های بنیادی
سلول های بنیادی با دیگر انواع سلول های موجود در بدن متفاوت هستند. از
جمله خصوصیات مشترک این سلول ها:
۱) توانایی تکثیر و افزایش تعداد آنها برای مدت طولانی
stem cell ها قادربه تقسیم شدن ( dividing ) ونوسازی خودشان برای مدت
طولانی هستند. پدیده ای که در سلول های عضلانی، خونی و یا عصبی به صورت
طبیعی دیده نمی شود.اما سلول های بنیادی این عمل را بارها و بارها انجام می
دهند. هنگامی که عمل تکثیر برای مدت طولانی اتفاق می افتد آن را
proliferation می نامند.
یک جمعیت آغازگر سلول بنیادی که شروع به proliferation می کند می تواند
میلیون ها سلول را ایجاد کند، حال اگر این سلول ها نیز به مانند سلول های
مادری اولیه غیر تخصصی ( unspecialized ) باشند می گویند که این سلول ها
قادر به long-term self renewal هستند.
۲) توانایی تمایز و تبدیل به سلول های تخصص یافته
در سال های اخیر تحقیقات زیادی در مورد امکان تبدیل سلول بنیادی مخصوص یک
بافت به سلول های تخصصی یک بافت کاملا متفاوت انجام شده است . این فرایند
را در اصطلاح plasticity می نامند. برای مثال تبدیل سلول های بنیادی مغز
استخوان به نورون ها و یا تبدیل سلول های بنیادی کبدی به سلول های تولید
کننده انسولین و یا تبدیل سلول های خون ساز به سلول های عضله قلبی.
این سلول ها پس از دریافت پیام های شیمیایی معین می توانند تمایز حاصل کنند
یا به سلول های تخصص یافته با عملکردهای خاصی، تبدیل شوند . عملکرد این
سلول ها در بدن به این شکل است که به هنگام اختلال و بیماری، تکثیر پیدا
کرده و سلول های جدیدی به بافت ارائه می کنند که اساس سلول های درمانی را
تشکیل می دهد.
فرایندی که در آن سلول های غیرتخصصی به سلول های تخصصی یک بافت خاص تبدیل
می شوند را تمایز( differentiation ) می نامند.
این پدیده تحت تاثیر signalهای داخلی و خارجی قرار می گیرد که بخش مهمی از
تحقیقات امروزه دانشمندان را به خود معطوف کرده است. Internal signals آن
دسته از علائمی هستند که توسط ژن ها کنترل می شود و در واقع به اطلاعاتی
گفته می شود که خصوصیات و عملکرد ساختاری یک سلول را با کد کردن اطلاعات
لازم در یک زنجیره DNA تعیین می کند.
اما منظور از external signals علائمی است که منشا خارج سلولی دارند و شامل
مواد شیمیایی ترشح شده، تماس فیزیکی با سلول های مجاور و مولکول های مخصوص
در محیط میکروسکپی اطراف سلول( microenvironment ) هستند.
سلولهای بنیادی خود بر دو نوع هستند:
▪ سلولهای بنیادی جنینی
▪ سلولهای بنیادی بالغ
در سال ۱۹۶۰ محققان کشف کردند که مغز استخوان دارای حداقل دو نوع سلول
بنیادی است : سلول های بنیادی خون ساز( که انواع سلول های خونی را در بدن
می سازند) و سلول های استرومال( که می توانند بافت های غضروف، استخوان،
چربی و بافت های همبندی فیبروز را در بدن بسازند). در اوایل دهه ۱۹۸۰
میلادی، دانشمندان توانستند سلول های بنیادی را از جنین ابتدایی موش جدا
کنند. بیشتراین دانشمندان معتقد بودند که سلول های عصبی جدید در مغز افراد
بالغ نمی تواند تولید شود تا اینکه در سال ۱۹۹۰ دانشمندان توافق کردند که
مغز بالغین شامل سلول های بنیادی است که قادر به تولید سه نوع اصلی سلول
های مغزی ( که شامل آستروسیت ها، الیگودندروسیت ها (سلول های غیرعصبی) ،
نورون ها (ســلول هـای عصـبی)) است.
سلول های بنیادی افراد بالغ (stem cell adult) در ارگان ها و بافت های
زیادی از بدن جدا شده اند، اما نکته مهم این است که تعداد بسیار محدودی از
این سلول ها در هر بافت وجود دارد که در منطقه خاصی از آن بافت برای سالها
ساکن باقی مانده و با ظهور بیماری یا آسیب بافتی فعال می شوند.
بافت هایی که سلول های بنیادی بالغین در آنها یافت می شوند عبارتند از: مغز
استخوان، خون محیطی، مغز، عروق خونی، پالپ دندان، عضله اسکلتی، پوست، کبد،
پانکراس، قرنیه، شبکیه، سیستم گوارش.
در سال ۱۹۹۸دانشمندان موفق به جدا کردن سلول های بنیادی جنینی انسان و رشد
آنها در محیط آزمایشگاه شدند و این سلول ها را سلول های بنیادی جنینی انسان
نامیدند. این سلول ها همانطور که از نامشان پیداست از جنین های ۳ تا ۵
روزه که از تخمک های آزمایشگاهی بارور می شوند به دست می آیند و در محیط
های اختصاصی کشت داده می شوند.
جنین ۳ تا ۵ روزه را بلاستوسیست می نامند. یک بلاستوسیست توده ای متشکل از
۱۰۰ سلول و یا بیشتر است. سلول های بنیادی سلول های درونی یک بلاستوسیست
هستند که در نهایت به یک سلول ، بافت و یا اندام درون بدن تبدیل می شوند.
دانشمندان سلول های بنیادی را از بلاستوسیست جدا کرده و آنها را درون ظرف
پتری دیش در آزمایشگاه کشت می دهند.
پس از آنکه سلول ها چندین بار تکثیر شدند و میزان آنها از گنجایش ظرف کشت
فراتر رفت آنها را از آن ظرف برداشته و درون چندین ظرف قرار می دهند به این
کار اصطلاحا" پاساژ گفته می شود. سلولهای بنیادی جنینی که چندین ماه بدون
ایجاد تمایز پرورش یافته اند خط سلول بنیادی (cell line) نامیده می شوند.
کار با سلول های بنیادی بالغ سخت تر است. زیرا استخراج و کشت آنها نسبت به
سلول های بنیادی جنینی دشوارتر است.
با این وجود یکی از موانع موجود برای استفاده از سلول های بنیادی جنینی، پس
زدن آن ها توسط سیستم ایمنی است. اگر سلول های بنیادی جنینی اهدا شده به
یک بیمار تزریق شوند ممکن است سیستم ایمنی بدن بیمار این سلول ها را
مهاجمان خارجی تلقی کرده و به آنها حمله کند. اما استفاده از سلولهای
بنیادی بالغ تا حدودی از این مشکل می کاهد. زیرا سیستم ایمنی بدن بیمار
سلولهای بنیادی خود بیمار را پس نمی زند.
سلول های بنیادی بر اساس توانایی تکثیر و تمایز به انواع زیر تقسیم می
شوند:
۱) سلول های بنیادی TOTIPOTENT یا همه توانی:
این سلول ها می توانند به هر نوع سلولی در بدن تغییر پیدا کرده و تبدیل
شوند.از جمله این سلول ها تخمک بارور شده یا سلول های تولید شده در تقسیمات
یک تخمک بارور شده می باشد.
۲) سلول های بنیادی PLURIPOTENT یا پرتوانی :
این سلول ها که از سلول های بنیادی رویان منشا می گیرند، حدود ۴ روز پس از
لقاح به وجود می آیند و می توانند به هر نوع سلولی به جز سلول های بنیادی
همه توانی و سلول های جفت تبدیل شده و تمایز حاصل کنند .
۳) سلول های بنیادی MULTIPOTENT یا چند توانی :
این سلول ها از سلول های بنیادی پرتوانی منشا می گیرند و سلول های تخصص
یافته از آنها ناشی می شوند. برای مثال سلول های بنیادی خون ساز که در مغز
استخوان وجود دارند می توانند به همه انواع سلول موجود در خون تبدیل می
شوند ; مثل گلبول قرمز، گلبول سفید و پلاکت . یا سلول های بنیادی عصبی که
می توانند به سلول های عصبی و سلول های حمایت کننده عصبی تبدیل شوند.
۴) سلول های بنیادی UNIPOTENT یا تک توانی :
این نوع سلول ها می توانند فقط به یک نوع سلول تبدیل شده و آن را تولید
کنند.
● کاربرد سلول های بنیادی
از سلول های بنیادی می توان برای بازسازی سلول ها یا بافت هایی استفاده کرد
که بر اثر بیماری یا جراحت صدمه یافته اند. این نوع درمان به درمان سلولی
معروف است. یکی از کاربردهای بالقوه این شیوه درمان ، تزریق سلول های
بنیادی جنینی در قلب برای بازسازی سلول هایی است که بر اثر حمله قلبی صدمه
دیده اند.
توصیه می شود برای افرادی که در مراحل وخیم بیماری قلبی بوده و در انتظار
دریافت قلب پیوندی به سر می برند، در کنار تجویز داروهای سرکوب کننده سیستم
ایمنی، از روش پیوند سلول های بندناف به عنوان یک روش کمکی استفاده کرد.
بر این اساس، این ایده در دنیا مطرح شده است که نمونه سلول های بندناف هر
شخص در ابتدای تولد گرفته و برای سال های بعد برای خود فرد ذخیره شود. با
این عمل، بیمار شانس بیشتری برای زنده ماندن تا زمان دریافت قلب را خواهد
داشت.
این روش به ویژه در بیماران کهنسال که سلول های بنیادی مغز استخوان آنها
برای پیوند کافی نیست، از اهمیت بالاتری برخوردار است. از این رو، امروزه
در اغلب کشورها بانک های ویژه ای برای جداسازی و نگهداری سلول های بنیادی
بندناف نوزادان تاسیس شده است.
از سلول های بنیادی می توان برای بازسازی سلول های مغزی بیماران مبتلا به
پارکینسون استفاده کرد. این بیماران فاقد سلول هایی هستند که ناقل عصبی
موسوم به دوپامین را تولید می کنند. بدون وجود این پیک شیمیایی حرکت
بیماران مبتلا به پارکینسون نامنظم و منقطع است و این افراد از لرزش های
غیر قابل کنترل رنج می برند.
در تحقیقات انجام شده روی موش ها پژوهشگران سلول های بنیادی جنینی را در
مغز موش های مبتلا به بیماری پارکینسون تزریق کردند و شاهد آن بودند که
سلول های بنیادی ، موش ها را بهبود بخشیدند. دانشمندان امیدوارند که روزی
بتوانند این موفقیت خود را در انسانهای مبتلا به پارکینسون هم تکرار کنند.
با استفاده از سلول های بنیادی می توان یک اندام کامل را در آزمایشگاه
پرورش داده و آن را جایگزین اندامی کنند که بر اثر بیماری آسیب دیده است.
برای این کار باید نوعی چارچوب از جنس پلیمر زیست تجزیه پذیر را به شکل
اندام مورد نظر بسازند و سپس آن را با سلول های بنیادی جنینی یا بالغ بارور
سازند. پس از آن عوامل رشد( growth factor ) مخصوص آن اندام افزوده می
شوند تا پرورش اندام را تحت کنترل و هدایت درآورند.
پس از آنکه چارچوب با بافت خاص آن اندام پوشیده شد آن را به بیمار پیوند می
زنند. با به وجود آمدن بافت از سلول های بنیادی چارچوب تجزیه شده و در
نهایت یک گوش ، کبد یا هر اندام دیگر باقی خواهد ماند.
برای مثال، در حال حاضر اگر بیماری دچار سرطان کبد باشد، جراح مجبور است
برای جلوگیری از انتشار سرطان (متاستاز) به بخش های دیگر بدن، بخش سرطانی
کبد را نابود کند. برای این منظور معمولاً طی دو عمل جراحی همزمان، خون
ناحیه سرطانی کبد را قطع می کنند تا بافت سرطانی به تدریج نابود شود. در
عین حال چون بخش باقیمانده کبد باید بتواند وظایف کل کبد را به عهده گیرد،
لازم است تا این اعمال جراحی به نحوی انجام شود که بخش سالم باقیمانده،
فرصت تکثیر را پیدا کند و در نهایت عملکرد کبد کامل را ایفا کند.
برای این منظور، حداقل ۶ هفته زمان لازم است تا بخش باقیمانده و سالم کبد
تکثیر شود. اما پیوند سلول های بنیادی بخش سالم کبد، این مدت زمان به ۲
هفته کاهش می یابد. با این کار نه تنها کبد فرد بیمار در مدت زمان کمتری
ترمیم می شود، بلکه با خارج کردن سریع تر بخش سرطانی از بدن، احتمال بروز
متاستاز و دست اندازی سرطان به بخش های دیگر بدن فرد نیز کاهش می یابد.
از جمله کاربردهای دیگر سلول های بنیادی، جایگزینی سلول های از بین رفته
انسولین ساز در دیابت نوع ۱ است. از لحاظ تئوری سلول های بنیادی جنینی را
می توان در خارج بدن کشت داد و آنها را با استفاده از روش های مختلفی از
جمله استفاده از "فاکتورهای رشد" به سلول های انسولین ساز تبدیل کرد و وقتی
مقدار کافی از این سلول ها در دسترس باشد می توان از آنها برای درمان هر
فرد دیابتی که نیاز به این سلول ها داشته باشد استفاده کرد.
همچنین می توان این سلول ها را با دستکاری ژنتیکی در برابر سیستم ایمنی شخص
گیرنده و رد پیوند مقاوم کرد، کاری که در مورد سلول های بنیادی بالغ امکان
پذیر نیست. این امکان نیز وجود دارد تا با قرار دادن این سلول ها در یک
ماده غیر ایمنی زا کاری کرد که از رد شدن آنها توسط دستگاه ایمنی جلوگیری
شود و دیگر نیازی به استفاده از داروهای ضد رد پیوند نباشد.
در یکی از تحقیقات جالب که به تازگی در باره سلول های بنیادی در افراد بالغ
صورت گرفت نشان داده شد که اگر سلول های بنیادی موجود در دیواره مجاری غدد
لوزالمعده در بالغین در محیط آزمایشگاه کشت داده شوند می توان با تحریک
آنها، یک توده سلولی درست کرد که نه تنها قادر به ترشح انسولین است بلکه
قادر است تا میزان ترشح را براساس قند خون محیط کم یا زیاد کند، کاری که
برای موفق بودن پیوند بسیار ضروری و حیاتی است.
ساده تر کردن تمرین: سر و شانه ها روی زمین قرار دهید.
دشوارتر کردن تمرین: برای بالاتر بردن مقاومت، کش را پایین تر ببندید.
2. چرخش پهلو نشسته با عضلات پشت بازو
(روی پهلوها، زیربغل، عضلات چهارسر زانو، عضلات پشت بازو و سرشانه کار می کند)
حرکت
اصلی: صاف بنشینید، پاها کاملاً باز باشد و پنجه ها را کاملاً به جلو
بکشید. زانوی چپ را خم کنید، پا روی زمین باشد، و وسط کش را زیر پا قرار
دهید و سرهای کش را در دست چپ نگه دارید. بالاتنه را طوری بپرخانید تا
زانوی چپ مقابلتان قرار گیرد. دست راست را دور زانوی چپ ببندید و پهنای
شانه را به هم فشار دهید.
نفس را بیرون دهید و پای چپ را با زاویه 45 درجه با زمین باز کنید،
درحالیکه دست چپ را هم صاف کرده و تا ارتفاع شانه باز کنید (دست چپ در
مقابل صورت باشد). پشتتان را صاف نگه داشته، نفس را داخل بکشید و پا و
دستتان را پایین ببرید. این حرکت را در 8 تکرار انجام دهید و بعد پا را عوض
کنید.
ساده تر کردن تمرین: هر دو پا را روی زمین قرار دهید.
دشوارتر کردن تمرین: به جای نگه داشتن زانو، در کل حرکت دست آزاد را به سمت پنجه پا با ارتفاع شانه بکشانید.
3. حرکت X دوبل
(روی عضلات شکم، زیربغل، سرشانه، عضلات چهار سر زانو، ران ها، و عضلات جلوبازو کار می کند)
حرکت
اصلی: با زانوهای خم بنشینید، و وسط کش را زیر هر دو پا قرار دهید. کش را
ضربدری کنید و هر سر را در یک دست بگیرید. آرام آرام عقب بروید تا جایی که
پشتتان روی زمین قرار گیرد. زانوها را همچنان خم نگه دارید و رانها را
نزدیک سینه بیاورید. بازوها را روی زمین قرار داده، آرنج ها را خم کرده، و
سر و سرشانه ها را بالا بیاورید. این نقطه شروع است.
نفس را داخل بکشید و پاها را به طرفین باز کنید و دست ها را نیز به بالا سر برده و حرف X را بسازید. به دقت روی حرکت تمرکز داشته باشید. یک ثانیه به آن حالت بمانید و بعد دوباره به نقطه شروع برگردید. حرکت را در 8 تکرار انجام دهید.
ساده تر کردن حرکت: برای 5 تکرار اول، پاها را روی زمین قرار دهید
دشوارتر کردن حرکت: حالت X را برای 5 ثانیه حفظ کنید و بعد به نقطه شروع برگردید.
4. شنای قورباغه
(روی عضلات زیربغل، شکم، سرشانه، دست ها و ران ها کار می کند)
حرکت
اصلی: زانو بزنید، طوری که پنجه های پا زیرتان خم شود، وسط کش را زیر وسط
پا قرار دهید، و هر سر کش را در یک دست نگه دارید. به آرامی روی دست ها جلو
بروید و با صورتتان که به سمت زمین است بخوابید. پاها خم باشد و دست ها
دقیقاً در زیر شانه ها روی زمین قرار گیرد. عضلات شکم و زیربغل را برای
بلند کردن سر و شانه ها منقبض کنید. نفس را بیرون دهید و دست ها را تا سطح
شانه ها به جلو باز کنید و در همان حال پاها را بالا ببرید. دست ها را به
طرفین گرد بپرخانید و بعد به داخل پاها و پایین بیاورید. نفس را داخل بکشید
و برای برگرداندن دست ها به روی زمین زیر شانه ها، مچ را گرد کنید و پاها
را نیز پایین بیاورید. 8 مرتبه حرکت را تکرار کنید.
ساده تر کردن حرکت: سینه را نزدیک تر به زمین نگه دارید.
دشوارتر
کردن حرکت: همانطور که دست ها را به سمت طرفین می چرخانید، پاهایی که بالا
برده اید را از هم باز کنید و قبل از پایین آوردن تا 3 ثانیه صبر کنید و
بعد چرخش را کامل کنید.
5. ستاره دریایی
(روی عضلات پهلو، پشت، بیرون ران، و سرشانه کار می کند)
حرکت
اصلی: با زانوهای خم بنشینید، پاها صاف روی زمین قرار گیرد و کش را دور مچ
پای راست ببندید و سر دیگر را در دست راست قرار دهید. به سمت چپ بچرخید
پاها صاف و زانوها کمی خم باشد. دست راست را روی ران استراحت دهید.
دست چپ را به جلو بکشید و برای تکیه انگشت ها را باز کنید. ران را تا
جایی بالا بیاورید که از زانو تا سر در یک راستا قرار گیرد. با بالا آوردن
پای راست نفس را بیرون دهید. زانوها را صاف کرده و دست راست را بالای سر
بالا ببرید. با رها کردن آن نفس را داخل کنید. چهار مرتبه تکرار کنید و بعد
پهلو را عوض کنید.
ساده تر کردن حرکت: ران ها روی زمین نگه دارید.
دشوارتر کردن حرکت: پای زیری را صاف کنید تا از پا تا سر در یک راستا قرار گیرد.
6. صد
(روی عضلات شکم، عضلات پشت بازو، و سرشانه کار می کند)
حرکت
اصلی: با زانوهای خم بنشینید، وسط کش را زیر ساق پا کمی پایین تر از زانو
قرار دهید. کش را روی پا ضربدری کنید و هر سر را در یک دست کنار پاها نگه
دارید. با برخورد نوک انگشتان دست با پشت ران، نفس را بیرون دهید و آرام
آرام عقب بروید تا پشتتان کاملاً روی زمین قرار گیرد. زانوها را تا بالای
ران بلند کرده، به صورتی که پایین پا به موازات زمین باشد. سر، گردن و شانه
ها را بالا بیاورید و شکم را خوب تو بکشید. با گرفتن سر کش در دست ها، دست
ها را صاف به موازات زمین قرار دهید. نفس را داخل بکشید، دست ها را به
سرعت پنج مرتبه بالا و پایین کنید. نفس را بیرون دهید و باز 5 مرتبه دست ها
را بالا پایین کنید. حرکت را برای 10 تنفس انجام دهید (100 پامپ یا بالا
پایین کردن دست).
ساده تر کردن حرکت: طی تمرین سر و شانه ها را روی زمین قرار دهید.